جدال کرکس با دیکلوفناک برای بقا

بچه که بودیم پدران و مادرانمان به ویژه پدربزرگ ها و مادربزرگ ها داستان های زیادی برای ما تعریف می کردند، از هما مرغ سعادت، ققنوس و مرغ آمین گرفته تا دیو و غول، قهرمانان این داستان ها بودند و ما در دنیای کودکانه خود گاه از این قهرمانان می ترسیدیم و گاه با آنها همراه می شدیم، در واقع این قهرمانان ریشه در فرهنگ ما دارند؛ مثلا مرغ آمین در فرهنگ مردم ایران نام فرشته ای است که مدام در پرواز است و معروف است که اگر کسی نیازی داشته باشد و آن را بیان کند و همان دم مرغ آمین از بالای سرش عبور کند دعاهایش مستجاب می شود، یا ققنوس پرنده ای افسانه ای است که در اساطیر از آن نام می برند، در واقع می گویند مرغی نادر، کمیاب و تنهایی است که هر هزار سال یک بار، بر توده ای بزرگ از هیزم، بال می گشاید و آواز می خواند و چون از آواز خود به وجد می آید، به منقار خویش آتشی می افروزد و با سوختن در آتش، تخمی از وی پدید می آید که بلافاصله آتش می گیرد و می سوزد و از خاکستر آن، ققنوس دیگری متولد می شود، اما در این میان هما، مرغ سعادت از همه ملموس تر است.

پرنده هما در اسطوره های ایرانی جایگاه مهمی دارد و معروف است که سایه اش بر سر هر کسی بیفتد، به سعادت و کامرانی خواهد رسید؛ به همین دلیل به «مرغ سعادت» معروف شده است، در خرابه های تخت جمشید که پایتخت هخامنشیان بوده دو مجسمه سنگی از هما وجود دارد که نشان می دهد هما در زمان ایران باستان هم به عنوان پرنده سعادت معروف بوده است، حالا هما چه پرنده ای است؟ هما یا مرغ استخوان‌خوار نوعی کرکس بزرگ است که در کوه‌های مرتفع آفریقا، جنوب اروپا و آسیا زندگی می‌کند و بزرگ‌ترین گونه کرکس در ایران است، این پرنده مانند لاشخورها لاشه‌خوار است اما غذای اصلیش را مغز استخوان تشکیل می‌دهد.

کرکس‌ها پرندگانی ارزشمندند زیرا با داشتن معده‌ای قوی و خارق‌العاده قادر به حل کردن انواع میکروب‌ها، باکتری‌ها و ویروس‌ها هستند به علت دارا بودن همین توانایی کار پاکسازی طبیعت از انواع لاشه‌ها را به خوبی انجام می‌دهند اما متاسفانه چند سالی است که با کاهش چشمگیر جمعیت مواجه شده‌اند که اگر این روند ادامه یابد آنها را از دست خواهیم داد و به دنبال آن قطعا شاهد بروز انواع بیماری‌ها چه در میان جوامع انسانی و چه طبیعت خواهیم بود.

کرکس از زمان‌های دور در بخش‌های مختلف کشور می‌زیسته، پنج گونه کرکس از جمله کرکس یا دال معمولی، کرکس سیاه، هما یا کرکس ریش‌دار، کرکس مصری یا کرکس کوچک و کرکس پشت سفید در ایران زیست می‌کنند که متاسفانه در سال‌های اخیر به علت مسائلی همچون شکار مستقیم، تخریب زیستگاه و باورهای نادرست درباره این حیوان؛ تعداد زیادی از آنها را از دست داده‌ایم.

در این میان عامل مهم دیگری مانند استفاده از مواد شیمیایی از جمله دیکلوفناک در صنعت دام و طیور، ‌حیات این گونه ارزشمند را به بیش از پیش به خطر انداخته است، کارشناسان معتقدند دیکلوفناک یکی از عوامل مهم تلف شدن کرکس‌ها است، در واقع زمانی که این ماده در دامپروری ها مورد استفاده قرار می گیرد و سپس به شکل پسماند کشتارگاهی و نامناسب در طبیعت رها می شود؛ در دسترس این گونه های ارزشمند قرار گرفته و مستقیما باعث مسمومیت و مرگ آنها می شود زیرا کرکس‌ها لاشه‌خوار هستند بنابراین ضایعات و دور ریزهای کشتارگاه‌ها را می‌خورند که به مرور با تاثیر مخرب بر روی سلامت آنها، موجب تلف شدنشان می شود.

این در حالی است که خداوند در خلقت این حیوان خارق العاده همه عوامل طبیعی را در نظر گرفته تا به طور کامل بتواند طبیعت را پاکسازی کند، مثلا معده این حیوان به حدی قوی است که قادر به حل کردن انواع میکروب‌ها، باکتری‌ها و ویروس‌ها هستند، همچنین چون مدام بر روی انواع لاشه ها می نشینند و بلند می شود ممکن است میکروب لاشه به همراه پاهای این حیوان جابجا شود از این رو خداوند نحوه دفع ادار این حیوان را به گونه ای قرار داده که بر روی پاهایش می ریزد و این موجب ضدعفونی شدن پاها از هر نوع میکروب می شود اما طبیعت این حیوان برای مقابله با عوامل دستی که انسان ساز است طراحی نشده، از این رو مواد شیمیایی که ساخته دست بشر است تهدیدی برای کرکس ها محسوب می شود.

بر این اساس با توجه به کاهش زیاد جمعیت کرکس ها، دنیا به این نتیجه رسید که باید فکری به حال این حیوانات ارزشمند کند که این امر متخصصان و فعالان حفاظت از پرندگان را بر آن داشت تا ضمن بررسی عوامل کاهش جمعیت و آسیب شناسی خطر، برنامه ریزی لازم برای نجات این گونه های ارزشمند از گرداب انقراض را به طور جدی دنبال کنند، به منظور دستیابی به این هدف یک تفاهمنامه تخصصی در مورد حفاظت از پرندگان شکاری (Raptors MoU) در زیرمجموعه کنوانسیون حفاظت از گونه های مهاجر(CMS) شکل گرفت.

در اسفند سال ۱۳۹۳ دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست در چارچوب همکاری­ های مشترک با کنوانسیون گونه ­های مهاجر (CMS)، نسبت به برگزاری کارگاه­ آموزشی حفاظت از پرندگان شکاری و همچنین امضای تفاهم نامه مشترک میان کشور جمهوری اسلامی ایران و کارگروه حفاظت از پرندگان شکاری(Raptors MOU) آن کنوانسیون که با حضور مسئولان کشوری و بین المللی تشکیل شد، اقدام کرد که با امضای این تفاهم نامه ایران به عنوان پنجاه و یکمین عضو به این معاهده پیوست و فصلی جدید در این خصوص ایجاد شد، تبادل اطلاعات در کنار همسویی با جامعه بین المللی درباره حفاظت از پرندگان شکاری از جمله دستاوردهای این نشست بود.

چند ماه پس از امضای تفاهم نامه جمعی از متخصصان و صاحب نظران دولتی و غیر دولتی در صوفیه بلغارستان گردهم آمدند تا ضمن بررسی وضعیت گونه کرکس مصری به تدوین برنامه حفاظت جهانی از این گونه اقدام کنند، در این نشست چند روزه نمایندگان ایران نیز حضور داشتند که به همراه دیگر شرکت کنندگان ضمن مشارکت در تدوین برنامه عمل، به بحث و تبادل نظر پیرامون تهدیدها و چالش های پیش روی این گونه و دیگر گونه های مشابه پرداختند.

از مهمترین موارد مطرح شده در این نشست، اعلام خطر استفاده دامپزشکی از داروی دیکلوفناک و مشتقات آن به عنوان تهدیدی جدی برای همه پرندگان شکاری خصوصا پرندگان شکاری لاشه خوار و کرکس ها بود و لزوم ایجاد محدودیت در مصرف این دارو در صنعت دامپروری و دامپزشکی یکی از موارد تبادل نظر متخصصان بود.

پس از بازگشت متخصصان دولتی و غیر دولتی از نشست بلغارستان، رایزنی ها در خصوص بررسی امکان ممنوعیت مصرف دیکلوفناک صورت گرفت و پیشنهاد ایجاد محدودیت برای مصرف دامپزشکی آن مورد بحث و بررسی قرار گرفت، همچنین با همکاری نزدیک بخش دولتی و غیر دولتی، مجموعه کاملی از مستندات و نتایج در مورد تحقیقات انجام شده در دفتر حیات وحش سازمان محیط زیست مورد بررسی قرار گرفت و سرانجام در کمتر از چند ماه پس از مذاکرات انجام شده و مکاتبات و پیگیری های مستمر از سوی دفتر حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست با سازمان دامپزشکی، نهایتا ایران موضع خود را در مورد استفاده دامپزشکی از داروی دیکلوفناک مبنی بر محدودیت مصرف آن اعلام و بارها بر آن تاکید کرد که سبب حیرت و تحسین جوامع بین المللی و ایجاد جایگاه رفیعی در بحث حفاظت از پرندگان شکاری برای کشور شد.

در واقع دفع نامناسب پسماند و عدم تفکیک زباله های شیمیایی و بیمارستانی به طور گسترده این پرنده را در معرض مسمومیت قرار داده و در ایران در چند دهه اخیر تا ۵۰ درصد و در اروپا و شمال آفریقا تا ۹۰ درصد کاهش جمعیت را نشان می دهد که بنا به گفته کارشناسان اگر به همین روال پیش رود انقراض این گونه تا ۱۰ سال آینده دور از انتظار نیست این در حالی است که کرکس به درازی عمر مشهور است، عمر تقریبی این پرنده در شرایط محافظت شده به حدود ۳۰ سال می‌رسد اما باز همچنان شاهد کاهش جمعیت آن هستیم که به عملکرد انسان ها نسبت در طبیعت بر می گردد.

این در حالی است که آمار دقیقی از تعداد کرکس‌ها وجود ندارد اما می‌دانیم که بیشتر گونه‌های کرکس در دنیا در خطر انقراض هستند مخصوصاً کرکس مصری، سیاه، معمولی و هما که باید با برنامه‌ریزی اصولی مانع نابودی این گونه‌های ارزشمند شویم، از سوی دیگر کرکس‌ها و اصولاً پرندگان شکاری بزرگ دو تخم می‌گذارند که در نهایت معمولاً یک جوجه به سن بلوغ می‌رسد و هر سه تا چهار سال یک‌بار زاد و ولد می‌کنند و این مساله هم عاملی است برای اینکه روند زاد و ولدشان پایین باشد و مساله را برای حفاظت حساس‌تر می‌کند.

حال تصور کنید اگر لاشه هر حیوانی که بنا به هر دلیلی در طبیعت تلف می‌شود روی زمین بماند چه فاجعه‌ای به بار خواهد آمد اما کرکس‌ها مانع گندیدن آن می‌شوند و با کمک سیستم دفاعی خارق‌العاده بدنی که دارند طبیعت و بدن خود را پاکسازی می‌کنند، پس مراقب این حیوانات مفید و ارزشمند باشیم.