نقدی جامعه‌شناسانه از دربی که دوستش نداریم

مرتضی یاسری نیا-1- این همه غر زدن درباره دربی مدل ایرانی از کجا ناشی می شود؟ علاقه ما به «طلب جام جم ازبیگانه» و ندیدن «آنچه خود داریم» به کنار، فوتبال ما سال هاست که دیگر از فرط خود کم بینی، خود را لایق مقایسه هم نمی داند، چه رسد به وارد شدن به آمار؛ آماری که ثابت می کند حتی این حسرت سیصد و شصت و دقیقه ای برای دیدن گل در نماد فوتبال ایرانی، نمونه غیر وطنی هم داشته ؛ دربی لیورپول با 4 تساوی بدون گل متوالی از 20 آوریل 1974 تا  27 سپتامبر 1975. دربی ایرانی با وجود فقر گلزنی هنوز بین دربی های خاورمیانه، نمونه منحصر به فردی از میانگین گلزنی در هر بازی است و هر چند فاصله ای از زیر زمین تا ماه گردون دارد اما در نوع خود قابل احترام است پس شاید بهتر باشد با یک بازی زیبا و حتما گل دار، ته مانده حرمتش حفظ شود. 

2-فوتبالی که هنوز بین بت سازی وقهرمان پروری تفاوتی قائل نیست،فوتبالی که آدم هایش به دلیل فقر آماری به جای استناد به دلایل مستند و آماری بد بازی کردن یک بازیکن، بدون هیچ مدرک علمی صرفا بر سرآن بازیکن غر می زنند، فوتبالی که بازدارندگی اش بیش از برازندگی اش است، یک دربی بزرگ دارد و هزار ویک قصه متعاقب. بازدارندگی اجازه نمی دهد ما درست مانند روزهای قبل از دربی های بزرگ سایر نقاط دنیا از خواندن خطوط قرمز تشکیل دهنده این دشمنی لذت ببریم اما در عوض وقتی در هر سیمای هر بازیکن هر دهه دربی نگاه می کنیم،باز هم به یک تعبیر خاص می رسیم؛ ؛«شرایط دربی های هردوره، بازتابی از شرایط جامعه ای است که فوتبال وت نها فوتبال، بار هیجانی و مصرفی اش را به دوش می کشد.»

3-پرسپولیس( شاهین) واستقلال( دوچرخه سواران، تاج ، مدت کوتاهی آزادی )از دهه 40 در فرهنگ لغات جامعه ایرانی جای ویژه ای یافتند. در ایامی که مرحوم حاج ابوالحسن ،سوت آعاز اولین دربی فوتبال ایران را به صدا درآورد،جامعه، جامعه به شدت اخلاق گرایی محسوب می شد.محمود بیانی، اولین سرمربی اولین تیم ملی بزرگ ایران، قهرمان محبوبی بود که برای دل آن معدود طرفداران« توپ بازی»( و نه فوتبال!) بازی می کرد.فوتبال به عنوان سوغات استعمارگران جنوب ایران، هنوز ورزشی همه گیر نبود تا اینکه تب جامعه مدرن، صورت فوتبال را سرخ کرد.

4-دربی از دهه 50 شکل عامه پسندی به خود گرفت.جامعه مصرف گرا، فوتبالی ویترینی در مغازه خود داشت و تحت تاثیر شو آف های مختلف، انگار هر بازیکن، یک آکتور سینما هم محسوب می شد. دربی، پروین، کلانی ، مرحوم حجازی، دانایی فر و ...را به عنوان نقش اول «فوتبال فارسی»روی پرده داشت.توپ گرد ما، هنوز برکنار از آلودگی های حرفه ای گری -به تعریف سخیف امروزش- بود.هنوز جامعه ایرانی از زورخانه هایش الهام می گرفت و نه مستطیل سبز و در این شرایط اصلا عجیب نبود دوربین های کم تعداد به جای حضور در دربی تاریخی،راهی تشک کشتی شوند. آن طرف ایران، قهرمان جهان شد و این طرف کسی نمی دانست همایون بهزادی کاری کرده که الان دردهه دوم قرن بیست ویکم  برای بزرگانی در قواره وین رونی هم آرزوست؛ هت تریک در دربی! پرسپولیس به رقیب دیرینه 6 گل زد.استقلالی های هنوز ادعا می کنند رقابتی که دیده نشده،ارزش افتخار کردن ندارد! دهه 50، دهه دربی های جذاب بود.سیاست به فوتبال آمد،طرفداران شاهین با شعار «شاه،هین!» آنچه نبرد مردم مقابل دولت نامیده می شد را وارد فاز تازه ای کردند و وقتی در اوسط یکی از دربی ها، یکی از درباری ها براثر شدت توهین ها ورزشگاه را ترک کرد، حساب کار دست همه آمد!

5-ضربدرمخصوص روزهای بحرانی جنگ روی شیشه مغازه ها در دربی هم معنای کاربردی خاص خود را داشت! دربی منطقه ممنوعه ای بود که می شد ضربدر اطراف آن را دور زد و 90 دقیقه فوتبال زیبا دید.گل پرویز مظلومی در دربی 130 هزار نفره، ثابت کرد بار حل همه مشکلات دهه 60 ،این دهه جنگی روی شانه های نحیف فوتبال افتاده. قهرمانان فوتبالی، همان هایی که باید بچه های مردم را شاد می کردند،المان مردان جنگی دهه 60 را داشتند.مجتبی محرمی فقط درون دروازه پرسپولیس ندرخشید، امیرقلعه نویی با نوع فوتبال و ادبیات خاص خود، تبدیل شدن به پروینی دیگر را تمرین می کرد و  پروین مانیفست اش را رو می کرد؛«هر کی این پیرهنو می خواد، باید جون بکنه، عرق بریزه!» تکه کلام بچه های نسل جنگ هم جنگی به نظر می رسید:«یا توپ از فلانی رد می شه، یا بازیکن.» افسانه های ساخته شده از غیرت بازیکنان آن نسل استقلال و پرسپولیس به مثنوی هفتادمن شباهت داشت.

  6-جنگ تمام شد، پراید آمد و پول ها در بانک ذخیره شد.دربی های دهه 70 تداوم جنگ های غیرتی دهه گذشته به حساب می آمد با چاشنی های خاص وام گرفته شده از زندگی مردم این دهه.30 دی 1373 اما صبر جامعه از کاسه فوتبال لبریز شد؛ وقتی تلویزیون با سرعت تمام، صحنه درگیری مجتبی محرمی و امیر قلعه نویی در دربی فوق جذاب دور رفت نیمه نهایی لیگ فصل 73-72 را قطع کرد تا مبادا پایه های فوتبال ارزشی ساخته شده در ذهن مردم، تماما فرو بریزد.فریادها از زبان فوتبال شنیده می شد و سوت های اشتباه ابهران، بهانه ای فرعی برای جنجال بود.فریادها، هیجانات بزرگ و کوچکی مانند دومین جشن بزرگ خیابانی بعد از انقلاب(پایان بازی ایران – استرالیا) و صف های طویل برای خریدن تخمه جهت تماشای فوتبال ایجاد کرد.دیگر فقط شاهرودی ژل نمی زد وبه «علی آقا»، پروین نمی گفت.ستاره ها به تلویزیون می رفتند، مجری با آن ها شوخی هایی که قبلا در زمره خط قرمزها بودند، به راه می انداخت و میناوند، بهترین چپ آن دوران پرسپولیس، خوانندگی می کرد..

7-نگاه های دزدکی دهه 60 جای خود را به زل زدگی  و جسارت دهه 80 می داد اما دربی از این جسارت بهره ای نداشت چون پس از بازی جنجالی 9 دی 83، «دار» از روی دربی برداشته شد و توصیه های مکرر و شام خوردن های پرتزویر، بازیکنان انباشته از پول حرفه ای گری را بی نیاز از مبارزه در یک «آرمان نبرد» فوتبالی می کرد. تساوی های پرتعداد  یک – یک در دربی هایی که دو طرف میل به پیروزی نداشتند، نبرد سنتی را به جزیره متروک خاطره ها تبعید کرد.فوتبال درهجمه فست فود ها، موبایل، شبکه های اجتماعی  و ... به اندازه آهنگ هایی با مضمون نفرین عشق این دهه، بار منفی داشت و تفریح درجه چندم بود اما...

8-اما درست مثل وقتی آخرین لبخند، همه کدورت ها را از بین می برد در اوج خستگی و دلزدگی از دربی ایرانی، یک دربی  مدل دهه 90 ، حماسه ای در حد حماسه های هومر شد.پرسپولیس 10 نفره در 10 دقیقه پایانی با هت تریک یک ایرلندی زاده ، شکست 2- صفر را به پیروزی 3- 2 تبدیل کرد.کدام تیم درجهان دوست ندارد این گونه دربی را ببرد؟  4 تساوی صفر- صفر دوتیم دردهه ای که تداوم دهه گذشته است، خیلی ها را آرزومند بازگشت به دربی های حتی خشک اما گل دار دهه 80 کرده است! راه نجات لابد باید جایی لابه لای خاطرات دهه 40 معصوم، 50 نمایشی، 60 جنگی، 70 بلا تکلیف و 80 بی خاصیت باشد.برای این فوتبال نوستالژی زده و بچه پولدارهای بزرگ شده با زخم زانوی شیرودی، هنوز دربی راهی برای فریاد زدن است، بدون تردید...