ورزش زورخانه اي تاليف تاريخي قدرت و اخلاق

مقام معظم رهبري در تقدير از ورزشكاري و داشتن روحيه پهلواني مي فرمايند: اين سفارش من عمدتا به جوان ها است؛ ورزشكاري يعني همان روح پهلواني كه نشانه هاي آن در داستان هاي قديمي ايراني و در حوادث اسلامي ما آشكار است.

ايشان همچنين فرمودند: يكي از برترين نشانه هاي پهلواني در گذشته تاريخ ما عبارت است از فروتني « تواضع زگردن فرازان نكوست».
آن خصوصيات روحي موجب مي شد كه نام يك نفر مثل پورياي ولي - كه يك پهلوان بود - يا بعضي از ورزشكارهاي معروف قديمي خود ما ، به بزرگي و عظمت ياد شود وبرايشان احترام كنند .
والا ورزشكاري كه در ورطه فساد ،سوداگري و كارهاي غلط افتاد ، اصلا ورزشكاري اش هم فراموش مي شود . افتخارات او هم باجسم او فرسوده مي شود و از بين مي رود.
امام علي (ع) كه الگوي پهلوانان و يلان ايراني است و مي تواند براي تمام ورزشكاران جهان نيز سرمشق باشد در سخنان نوراني اش به جوانمردي و پهلواني اشارات فراوان مي فرمايد .
امير المومنين مي فرمايد : «اگر بردشمنت دست يافتي ، بخشيدن او را شكرانه پيروزي قرار ده. » و « سزاوارترين مردم به عفو كردن ، تواناترينشان به هنگام كيفر دادن است .»
اينها نشانه هاي پهلواني است كه نه تنها در تاريخ ايران بلكه در تاريخ مشرق زمين نيز به آن توجه شده است . « پهلوان » همواره يكي ازنمادها و مفاهيم فرهنگي - ورزشي در تمدن و تاريخ كهن ايران بوده است و جايگاه ارزشمند اين عنوان تا بدان جا است كه نمود خود را در اسناد مختلف تاريخي - ورزشي نمايانده است .
اما در تاريخ ايران از آنجا كه همچون ساير كشورها رشته هاي مختلف ورزشي همچون امروز روز گسترده و متنوع نبود ، عجين شدن مفاهيم «پهلوان » و « ورزش زورخانه اي » را مشاهده مي كنيم به گونه اي كه جايگاه پهلوان در گود زورخانه معنا پيدا مي كرد .
پهلوانان زورخانه علاوه بر دارا بودن قدرت بدني برجسته به لحاظ دارا بودن خصلت هاي والا همچون تدين ، جوانمردي ، گذشت ، پاكدامني و سخاوت همواره مورد احترام عموم مردم بودند .
به عبارتي ديگر چون ورزش زورخانه اي فرصت ظهور و بروز انسان هاي ورزيده در دو بعد جسمي وروحي را فراهم مي كرد همواره مورد علاقه مردم كشورمان بوده است .

* امروز هم پهلوان داريم ؟
پهلوان « عباس زندي » پير زورخانه اي است كه در سن ۱۸ سالگي اش نخستين بازوبند پهلواني زندگي خود را بدست آورد و در سال هاي ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۴ سه بار متوالي نيز به افتخار كسب اين بازوبند نايل آمد .
وي مي گويد : پهلواني يعني به مردم كمك كردن ، ازحق خود گذشتن ، در حق كسي ظلم نكردن و كلاه كسي را بلند نكردن .
پهلوان زندي در پاسخ به اين سوال كه آيا هنوز هم پهلواني بر اساس همان معيارها گذشته وجود دارد مي گويد: خير . زمان من هم اين ويژگي ها كم رنگ بود و الان هم همينطور است .
وي ادامه مي دهد: پهلواني وجود مي خواهد و بايد در ذات آدم ها باشد وگرنه ورزشكار هر چقدر هم در گود وزورخانه باشد و ورزش كند فايده اي ندارد.

* جايگاه زورخانه در فرهنگ و ورزش پهلواني
زورخانه توسط محمود معروف به پورياي ولي كه گفته مي شود از مردم خوارزم بوده و گويا در سال ۷۷۲ ه. ق. درگذشته است به صورت امروزي سازمان دهي شده‌است.
اما اين ورزش باستاني قبل از اسلام و ورود اعراب نيز در ايران رايج بوده است كه مجال آن در اين مهم نمي گنجد .
رفتار و منش تاريخي و اسطوره‌هاي ايران زورخانه مي‌تواند دستكم در ايران، تاريخي بسيار كهن‌تر داشته باشد؛ چرا كه مردم ايران از ابتداي تاريخ خود، به پهلواني و كشتي‌گيري و آمادگي جسماني نياز مبرم داشته‌اند تا بنا به دستورات مذهبي خود را براي ياري نيكي در نبرد با اهريمن نيرومند سازند. در اوستا، نام? مينوي آيين زرتشت در زمين? پهلواني چنين آمده است :پهلواني مردانه را مي‌ستاييم كه به مردان گشايش دهد كه به هوش گشايش دهد كه تندتر از تند و دليرتر از دلير است كه به سان بهره‌اي ايزدي به مرد رسد و مردان را در گرفتاري رهايي بخشد.(برگرفته از اوستا كتاب مقدس زرتشت)

ايرانيان پس از پذيرش دين اسلام تجلي از فرهنگ اسطوره پهلواني را در وجود مولاي متقين حضرت علي (ع) يافتند و با بهره گيري از شخصيت ومنش امام اول شيعيان، فرهنگ پهلواني و ورزش زورخانه اي رونقي بسزاو جاودانه يافت.
«بريجيت داركس » پژوهشگر مطالعات شرقي دانشگاه سوربن پاريس مي گويد : رمز پايداري زورخانه درطول تاريخ چند هزار ساله خود اعتقاد به اين است كه براي درك شرايط زندگي و تغيير جهان ، بدن بايد سالم و قوي باشد .
قدرت بدن يك عامل اساسي براي همراهي ارزش هاي اخلاقي ، قهرمان پروري و افزايش روحيه ميهن دوستي است كه در آيين زورخانه به آن توجه شده است .
قوت بدني در كنار آموزه هاي معنوي باعث شده است كه زورخانه درطول تاريخ پايدار بماند.
« پل چارتيه » استاد بازي و خالق تجارب تفريحي از زورخانه به عنوان گل زيبا و خوب ميراث فرهنگي ايرانيان ياد مي كند و اظهار اميدواري مي كند كه اين مكان مانند تنفسي در هواي تازه در تمام جهان گسترش يابد .
وي مي گويد : مردم دنيا نياز مبرمي به جايگزيني هاي درستي به جاي بيشه خوار و فريبكارانه اي كه ديكتاتوري هاي ورزش هاي بين الملي امروزي در جهان ايجاد نموده اند ، دارند .

* ابزار هاي ورزش باستاني در زورخانه
بروك هاوس در تحقيق و كتاب خود در خصوص ورزش زورخانه اي چنين مي نويسد : در مقطع زماني خاصي در بيش از ۱۲۰۰ سال پيش كه صلح نسبي بر ايران حكمفرما شد، جنگجويان ايراني افزار هاي نبرد از جمله گرز، كمان و سپر را تبديل به افزار ورزشي نموده به ورزش با آنان پرداختند.
دراين تغيير و تبدل است كه ميل كاربرد شمشيرو گرز را دارد و با بهره گيري از ميل بدن براي نبرد با سلاحهاي اصلي امادگي مي يافت ،كباده كه همان كمان است باعث ميشد تا ورزشكاران در كشيدن زه و پرتاب تيرتوانايي لازم را كسب كنند ،سنگ كه بيشتر به سپر شباهت دارد براي آن است كه ورزشكار از كاربرد آن در وجه هاي مختلف اشنا شود تا به هنگامه نبرد از آن بهره جويد .
پهلوان سيد حسينيان در خصوص پوشش سنتي ورزشكاران زورخانه مي گويد جامه پهلوانان زورخانه در ايام قديم داراي اشكال مختلف بود اما فدراسيون ورزش هاي پهلواني و زورخانه اي اين لباس يا جامه را از اتحاد خاصي برخوردار كرده است .
تنكه يا تنبان نطعي : شلوارك كوتاهي است كه ران را تا زير زانو مي پوشاند و آن را هنگام ورزش كردن و كشتي گرفتن مي پوشند.
اين شلوارك از يك رويه چرمي يا پارچه ماهوتي ستبر و چند لايه آستر كرباسي دوخته شده است رويه آن بيشتر به رنگ آبي مايل به سبز است.
كمر و نشيمنگاه و سر دو زانوي تنكه از جنس چرم است روي رانهاي تنكه گل و بوته هاي بزرگي كه بيشتر بوته جقّه سركج قلاب دوزي شده نمايان است . بالاي تنكه را «برج»، پيش روي تنكه را كه زير شكم مي افتد «پيش قبض»، روي زانو را (پيش كاسه) يا ( سر كاسه) و پشت زانو را (پس كاسه) مي نامند.
يكي از ديگر البسه گود لُنگ است كه همان لنگي است كه مردان در گرمابه برتن مي كنند.
در روزگار ما به جاي پوشيدن تنكه ، ورزشكاران لنگي روي «زير شلوار» خود مي بندند و وارد گود مي شدند.
سيد حسينيان در خصوص مرشد اظهار مي دارد : امروز در زورخانه مرشد به كسي مي گويند كه آوازي خوش دارد و هنگام ورزش روي «سر دم» مي نشيند و با آهنگ هاي گوناگون كه هر كدام ويژه يكي از حركات ورزشي است ضرب ميگيرد و شعرهاي رزمي كه بيشتر از شاهنامه فردوسي برگزيده مي شود مي خواند و صداي ضرب و آواز خود را با حركات ورزشكاران ، هماهنگ مي كند و آنان را به ورزش بر مي انگيزد.
در قديم « مرشد» يا «كهنه سوار» كسي بود كه كار آموزش ورزشكاران و پهلوانان با او بود.
سيد مي افزايد : كهنه سوار در هنگام ورزش لنگي به دوش مي انداخت و چوبي هم كه به آن «تعليمي» مي گفتند در دست مي گرفت و در كنار گود مي نشست و باستاني كاران يا كشتي‌گيران را در كارهاي ورزشي و كشتي گيري راهنمايي مي كرد.
كهنه سواران يا مرشدان از چابك‌ترين و فني ‌ترين پهلوانان و ورزشكاران بودند . ( گويا مرشد امروزي را «ضرب گير» مي خواندند).
ديگر كسي كه در زورخانه لازم است مُشتُ مالچي نام داردكه سيد در اين مورد مي افزايد :مشت مالچي به ورزشكاران و پهلوانان لنگ و تنكه مي دهد و پس از ورزش آنها را مشت و مال داده تا كوفتگي و خستگي از تنشان بدر رود و پادويي زورخانه نيز با مشت مالچي است .
ورزش زورخانه‌اي داراي اداب و رسوم خاص خود است كه پهلوان سيد حسينيان در اين خصوص چنين توضيح مي دهد كه پهلواني در اصل محرم مردم و يار وياور ضعيفان در مقابل زورگويان و ستمگران است و پهلوان در نهايت افتادگي بايد باشد و كوتاه بودن درب ورودي زورخانه اولين افتادگي است كه پهلوان به هنگام ورود مي اموزد تا سر تعظيم در درگاه زورخانه فرود اورد تا مردانگي و پهلواني خود را نشان دهد .
پهلوان حسينيان مي گويد: اساسي ترين هدف ورزش باستاني پرورش روح و جسم است به طوري كه ايرانيان معتقدند كه زورخانه مقدس است و بايستي در آن چه به لحاظ روحي و چه به لحاظ جسمي در آن پاك و پاكيزه بود به عبارت ديگر زورخانه مسجد دوم ايرانيان به شمار مي آيد .اما متاسفانه به خاطر اينكه ورزشهاي ديگر وارد كشور شد و براي نسل جديد از جذابيت بيشتر برخوردار بود جوانان امروزي از زورخانه و وسايل و اداب و رسوم ان چندان اطلاعي ندارند و به صورت خاطره از آن ياد مي كنند و ظاهر را مي بينند اين در حالي كه ورزش باستاني ايران در اساس از روح جوانمردي و افتادگي و مردانگي برخوردار است واين بخش از ورزش زورخانه اي از اهميت بيشتري برخورداراست .
وي مي افزايد: در نسل جديد ورزشكاران باستاني تا حدودي اين آداب و رسوم كم رنگ شده ويا از بين رفته و ديگر كمترين تاثير مذهب و رسوم در اين ورزش ديده مي شود.
وي در خصوص اصلي ترين آداب زورخانه مي گويد : ورزشكاران بايد مواردي را از قبيل فروتني و از خود گذشتگي-مروت-مردانگي-سفره داري-پاكيزگي-كمك به فقرا و تنگدستان و ديگر صفات شامل پهلواني را در نزد خود تعالي بخشند و آن را پيشه راه خود كرده و در طي زندگي خود به آن عمل كنند چون در ميان مردم وقتي نام پهلوان مي ايد اين عناوين تداعي مي شود .
پهلوان سيدادامه مي دهد ،برخي در ذهن خود چنين فكر مي كنند كه مردان زورخانه فقط ظاهر كار هستند واين در حالي است كه در دوران باستان، آيين رزم نيز مي‌آموختند و ابزار ورزش باستاني در اصل شباهت شگرفي به جنگ افزار روزگاران قديم داشته‌است.
شمشير و گرز به ميل چوبي زورخانه شبيه است ، سپر و تخته بسيار سنگين مشهور به سنگ و كمان و كباده زورخانه كه با آن جسم و بدن را پرورش مي دادند كه در اصل همان سپر و كمان است و در كل تمامي الات جنگي در اين زورخانه استفاده مي شد.
در هر حال فنون رزم و ورزش، دير زماني است كه هر يك به راه خود رفته‌اند حتي چرخ زدن هم آيين رزم خودش را دارد به طوري كه جواني كه بر بزرگ‌تر خود كنده مي‌كشد و از او مي خواهد كه نخست من مي‌چرخم فلسفه آيين رزمي‌اش اين است كه مي‌خواهد بگويد بگذار اول من نبرد كنم و شهيد بشوم؛ من خواهان جنگ در ميدان هستم به همين علت رخصت حضور در نبرد را تقاضا مي كرد .
وي در ادامه مي گويد : يكي از با اخلاق ترين رسوم زورخانه اين بود كه اگر كسي گرفتار ،بيمار و يا نيازمند مي شد آن را از طريق ديگران و يا خود به مرشد و يا پهلوان درميان مي گذاشت.
و بزرگان نيز با گلريزان براي دستگيري و كمك ميانداري مي كردند به همين جهت يكي از رسم هاي شيرين و معروف زورخانه گلريزان است كه در جشن ها و اعياد و ميلاد هاي چهارده معصوم و در برخي موارد براي قدرداني از زحمات پيشكسوتان گرفته مي شود و در آخر دو جوان دو طرف لنگي را گرفته و دور مي زننند و مردم پول در آن لنگ مي اندازند تا از اين طريق پسنديده كمك وياري شودو غرور شخصيت افرادنيز حفظ شود .

* جذابيت ورزش زورخانه اي تا كجا؟
آداب و سنن زورخانه كه با پيروي از آداب پهلوانان و دلاوران افسانه‌اي دور? باستاني و تاسي از پيشواي خود مولا حضرت علي (ع ) شكل گرفته است ، خصايل نيك و پسنديده را در قالب غزل ، اشعار و داستانهايي به صورت آهنگين و با همراهي «ضرب زورخانه» كه مهم‌ترين ساز اين ورزش است ياد آور مي شود .
ورزشكاران هماهنگ با موسيقي و نواي مرشد و با اطاعت ازميان دار گود حركات منظم و موزوني را ارائه مي كنند كه اساس ان بر زيبايي ، قدرت و تمركز قرار گرفته است.
ارائه اين حركتهاي ورزشي افزون بر كاركردهاي جسمي و روحي كه براي ورزشكاران دارد باعث ذوق وشوق و به وجد امدن تماشاگران نيز مي شود.
اين جاذبه ها موجب حضور ورزش هاي زورخانه اي در عرصه هاي بين المللي و استقبال جوانان بسياري از كشورها ي مختلف شده است .
نكبتا جوان ۱۹ ساله بلاروسي تقريبا سه سال است كه اين رشته را دنبال مي كند .
وي مي گويد : اين ورزش بر افزايش قدرت و انعطاف پذيري تمام عضلات بدن موثر است .
وي همچنين عناصر موسيقيايي و ضرب و زنگ مرشد و كاركردهاي فرهنگي و اجتماعي زورخانه را از عوامل جذابيت اين ورزش باستاني مي داند.
برگرفته از نشريه تهمتن)
متاثر از جاذبه ها و كاركردهاي منحصربفرد اين ورزش ، هم اكنون شمار زيادي از كشورها از ورزش هاي زورخانه اي در مسير پيشرفت اجتماعي و فرهنگي جوامع خود استقبال كرده اند.
تلاش هايي كه در دهه اخير با تشكيل و فعال شدن كميته فراملي كردن ورزش زورخانه اي در سال ۱۳۸۰ آغاز شده اسست.
فدراسيون بين المللي ورزش هاي زورخانه اي - IZSF- به اهتمام سازمان تربيت بدني و كميته ملي المپيك جمهوري اسلامي ايران ، حمايت فدراسيون جهاني ورزش همگاني - TAFISAبه رياست پروفسور يورگن پالم و حمايت مقامات عالي رتبه و نمايندگاني از ۲۲ كشور جهان ، روز بيستم مهرماه ۱۳۸۳ در آكادمي ملي المپيك و پارالمپيك جمهوري اسلامي ايران تاسيس شد .
IZSF هم اكنون با برگزاري رويدادهاي منطقه اي، قاره اي و جهاني و همچنين دوره هاي آموزشي در جهت بسط و توسعه ورزش ، سلامتي و فرهنگ در پنج قاره جهان مي كوشد .

* پروژه موفق جهاني سازي زورخانه
با وجود برخي محدويت ها ، فدراسيون بين المللي ورزشهاي زورخانه اي در عمر كمتر از ۱۰ سال خود توانسته كه در بيش از ۶۰ كشور جهان ، ۳۵ فدراسيون و انجمن ورزشي تاسيس كند.
برگزاري ۲۳دوره رقابت ورزش هاي زورخانه اي دزر كشورهاي مختلف برگزاري دهه دوره آموزشي و ساخت ۲مجموعه ورزشي و زورخانه در افغانستان و تاجيكستان از جمله فعاليتهاي بين المللي اين فدراسيون محسوب مي شود.
محمدرضا طالقاني سرپرست فدراسيون ورزش هاي زورخانه اي ايران مي گويد : در زمان حاضر ۱۷ مرشد براي آموزش ورزشكاران به خارج از كشور اعزام شده اند .

* بودجه محدود ورزشهاي زورخانه اي
طالقاني با اشاره به داير بودن ۷۶۰ باب زورخانه در مناطق مختلف كشور و اهتمام مناسب مردم در جهت راه اندازي و رونق ورزش هاي زورخانه اي خواستار اهتمام بيشتر دولت به رونق اين ورزش باستاني است.
وي اظهار داشت: در زمان حاضر مسابقات متعدد و در سطح قهرماني آسيا برگزار مي كنيم اما تمام اين اقدامات بودجه مي خواهد كه بسيار محدود است و بايد به اين ورزش هم مثل ورزش هاي همچون فوتبال توجه كرد با اين تفاوت كه اين ورزش بومي ايران و به نام ايران است .
مقام عظماي ولايت در يكي از رهنمودهاي خويش مي فرمايند : « ورزش باستاني براي ما نه فقط ورزش بلكه يك تاريخ و يك فرهنگ است.»
بنابراين در ۱۷ شوال كه روز پهلواني و ورزش هاي زورخانه اي نام گرفته است و با سالروز نبرد حضرت علي (ع) و عمروبن عبدود در جنگ خندق مصادف است شايسته و بايسته است كه مسوولان تربيت بدني كشور در گسترش و رفع كمبودهاي اين ورزش بومي كه گام هاي جهاني شدن را به سرعت در حال طي كردن است اهتمام بيشتري ورزند .

گزارش: ليلا خطيب زاده

منبع:ایرنا