زهرمار؛ از کشتن دشمنان تا درمان بیماران

مار افسونگری بی‌همتا است، موجودی که در عین نفرین ابدی، مورد ستایش قرار گرفته، در مورد آن داستان ها نوشته شده و منشا افسانه‌های بی‌شمار و اسطوره‌های وهم‌آلود بوده است. آنچه مار را از قدیم الایام برای آدمیان جذاب کرده، خط و خال‌های رنگی، پیچش مسحور کننده و صد البته زهر کشنده آن است.

ردپای مار به عنوان موجودی جالب توجه را حتی می‌توان در اساطیر کهن از جمله یونان باستان یافت. نشان مار در اساطیر یونانی-رومی به ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد که در آن "آسکِلِپیوس" (فرزند آپولون) خداگونه پزشکی و درمان، بیماران را شفا می‌بخشیده و مردگان را زنده می‌کرده است. او همواره عصایی را با خود به همراه داشت که ماری به دور آن پیچیده بود، چرا که مار در اساطیر یونانی-رومی نماد هوش و سلامت بود.

دنیای پزشکی نوین همچنان وامدار اسطوره‌های کهن است چرا که مار در دنیای امروز هم نماد پزشکی و سلامت است. ردپای این موجود افسونگر را در مصر باستان نیز می‌توان یافت؛ مار کبری نماد سلطنت و قدرت مصر باستان بوده و "بوتو" الهه نگهبان مصر و فرعون در قامت مار کبری خدایی می‌کرده است.

علاوه بر داستان‌های اساطیری، در انجیل بیش از هشتاد بار از مار نام برده شده و شیطان در قالب مار آدم و حوا را فریب داده است؛ همچنین در قرآن نیز چندین بار از انواع گوناگون آن نام برده شده است و با وجود آنکه اشاره مستقیمی به فرو رفتن شیطان در کالبد مار وجود ندارد، این قصه در روایاتی آمده است.

زهر مار از دوران قدیم مصارف زیادی داشته است که شاید مهمترین استفاده آن مسموم کردن دشمنان بوده است اما همه مارها سمی نیستند و زهر همه مارهای سمی نیز کشنده نیست.

براساس آمار سازمان جهانی بهداشت از میان ۳۰۰۰ گونه مار، حدود ۶۰۰ گونه سمی هستند و بیش از ۲۰۰ گونه آنها از لحاظ پزشکی مورد توجه هستند.

مارهای سمی در اغلب نقاط جهان بجز نواحی بسیار سرد نزدیک به قطب شمال و جنوب یافت می‌شوند. آنها دارای سری مثلثی شکل، مردمک چشم بیضوی و دمی کوتاه‌تر هستند، در حالیکه انواع غیر سمی دارای سری گرد، مردمک گرد و دم بلندتر و معمولا فعال‌تر و سریع‌تر از گونه‌های سمی هستند.

انواع نیمه سمی، مشخصات مارهای غیر سمی را دارند اما دم آنها کمی بلندتر است. برای مردم عادی و بخصوص آنها که هدف حمله مار قرار می‌گیرند تشخیص سمی یا غیرسمی بودن مار چندان آسان نیست، اما به یادآوردن مشخصات ظاهری مار برای درمان بسیار حیاتی است.

اما براستی زهرمار چیست؟ زهرمار بزاق تغییر یافته مار است که برای شکار، هضم طعمه و دفاع ترشح می‌شود. غددی که تولید و ترشح سم را به عهده دارند در دو طرف سر و در غلافی ماهیچه‌ای قرار دارند.

ترکیبات زهرمار در گونه‌های مختلف و همینطور در هر گونه بر اساس سن، فصل و زمان آخرین ترشح متفاوت است. ترکیبات اصلی آن پروتئین و پلی‌پپتیدهایی که خاصیت آنزیمی و سمی دارند.

زهرمار از طرق مختلف اثر می‌کند. در برخی از گونه‌ها، زهر ترشح شده بر روی سیستم عصبی اثر می‌گذارد، بدین صورت که اعصاب یا پیام‌رسان‌های عصبی (نوروترانمسیترها) را درگیر کرده و از کار می‌اندازد. در گونه های دیگر زهرمار بر روی سیستم قلبی و عروقی اثر گذاشته و باعث می‌شود ضربان قلب دچار اختلال شود که می‌تواند به مرگ منجر شود.

در گونه های دیگر، زهر به سیستم گردش خون حمله کرده و با همولیز (تخریب) گلبول های قرمز باعث ایجاد لخته و نهایتا مرگ می‌شوند. در برخی گونه‌ها هم سم به سایر اندام ها از جمله کلیه و عضلات آسیب زده و گاهی باعث مرگ می‌شود.

زهرمار بخاطر اثرات دارویی و فیزیولوژیک می‌تواند بر مولکول‌های زیستی، سلول‌ها، بافت‌ها و اندام‌های مختلف اثر بگذارد بنابراین قابلیت آن را دارد که در صنعت داروسازی بکار گرفته شود. "کاپتوپریل"، دارویی که در درمان فشارخون و بیماری‌های قلبی استفاده می‌شود، شاید یکی از معروفترین مثال‌های بهره گیری از زهر مار در صنعت داروسازی باشد.

بررسی اثرات پپتیدهای موجود در زهرمار تیره وایپریدا (گرزه‌ماران)، باعث شناخت آنزیم‌های موثر بر کارکرد قلب و فشار خون شد که در نهایت تولید این دارو به انقلابی در درمان بیماری های قلبی و عروقی انجامید.

برخی از پپتیدهای موجود در زهرمار مانند تکستیلینین خاصیت ضد خونریزی دارند، از این ماده برای ساخت داروی جلوگیری از خونریزی در هنگام عمل قلب باز استفاده شده که مراحل آزمایشگاهی و بالینی خود را طی می‌کند.

از سوی دیگر، در جهان امروز که با مساله مقاومت آنتی بیوتیکی مواجهیم، ترکیباتی با خاصیت ضد باکتریایی و ضد قارچی، می‌توانند به کشف آنتی بیوتیک‌های جدید منجر شود.

زهرمار به دلیل داشتن ترکیبات پیچیده زیستی و دارویی مانند پروتئین ها و پپتیدهای آنزیمی و غیرآنزیمی، مواد معدنی متفاوت و مواد غیر معدنی خاص خود، خاصیت هیدرولیز دارد. این خاصیت می تواند در درمان بیماری های مختلف از جمله درمان سرطان مورد استفاده قرار گیرد و راه های جدیدی را در درمان بگشاید.

انسان همواره از طبیعت آموخته و آنرا منبع الهام خود قرار داده است. سم مار و سایر موجودات زهرآگینی که گاهی حتی دیدن عکسشان یا شنیدن نامشان باعث وحشت و هراس ما می‌شوند، می‌تواند مستقیم و غیر مستقیم در علوم پزشکی و صنایع داروسازی مورد استفاده قرار گیرد و راهگشای درمان بیماری های گوناگون باشد.