ريزگردها نَفَس زمين را به شماره انداخته است
اميرفاتح وحدتي
ماجراي آلودگي هواي پايتخت داستان تازه اي نيست؛اين که سالانه حدود 5000 نفر جان خود را به دليل آلودگي هوا از دست مي دهند يا هزينه هاي ميلياردي اين معضل انگار هنوز نتوانسته در حد تلنگري براي مسئولان و شهروندان عمل کرده و آنها را به خود بياورد، زيرا با اين که تاريخچه آلودگي تهران به حدود 40 سال پيش برمي گردد و تاکنون کشورهاي زيادي موفق به حل اين بحران شده اند و راه هاي مقابله و رفع اين مشکل ناشناخته نيست؛ عملکرد مسئولان کشورمان آن طور که بايد و شايد تاکنون راه به جايي نبرده است. هرچند به گفته مسئولان، بحث آلودگي هوا از گازهاي سمي به ريزگردها رسيده است، اما جولان ريزگردها در کنار آلودگي هاي ديگر، شهروندان را در کلانشهرها با مشکلات جدي و بي شماري روبه رو کرده است ، مشکلاتي که به نظر مي رسد فقط با کمک شهروندان برطرف خواهد شد. در اين گفت وگو اميرفاتح وحدتي، رئيس مرکز ملي هوا و تغيير اقليم سازمان حفاظت از محيط زيست کشور از آلودگي پايتخت و کلانشهرهاي کشور مي گويد.
باتوجه به مسئوليت شما در سازمان حفاظت از محيط زيست، آلودگي هوا را چگونه ارزيابي مي کنيد؟
آلودگي هوا عيني ترين و ملموس ترين چالش زيست محيطي کشور است که با فعاليت هاي همه جانبه کشور در ارتباط است، به همين دليل حساسيت و صحبت درباره آن زياد بوده و استنباط هاي مختلفي از آن شده و حتي افراد غيرمتخصص هم درباره آن اظهار نظرمي کنند.
به نظر مي رسد يکي از دلايل مشکلات موجود براي رفع آلودگي هوا اين است که دستگاه هاي درگير در اين ماجرا هرکدام راهکار و دلايل خودشان را مطرح مي کنند.
هر فرد و دستگاهي با توجه به اطلاعات خود مي تواند استنباطي از آلودگي هوا داشته باشد، البته ما نمي گوييم نظر ما به عنوان متولي امر نظر نهايي درخصوص آلودگي هواست. اما همه اينها بر مي گردد به مجموعه و اطلاعاتي که اشخاص از موضوع دارند. براي نمونه، مديرعامل شرکت حمل ونقل ريلي تهران مي تواند با توجه به ديدگاه و تخصص خود و تاثيري که مترو درکاهش آلودگي هوا دارد، به موضوع نگاه کرده و درجه اهميت کار خود را آنقدر بالاببرد که رفع آلودگي هوا را متوجه ساخت و ساز مترو کند، در صورتي که شايد اين گونه نباشد يا پليس راهنمايي و رانندگي با توجه به فعاليت گسترده اش در حمل و نقل نظر خودش را درباره آلودگي هوا ارائه کرده و اهميت آن را آنقدر بالاببرد که بقيه کارها از نظر کارشناسان اين مجموعه اهميت کمتري داشته باشد، به همين دليل افراد و دستگاه هاي مختلف ديدگاه هاي متفاوتي دارند.
براي حل مشکل نبود هماهنگي بين دستگاه هاي درگير در آلودگي هوا چه راهکاري داريد؟
نبود مديريت يکپارچه سبب ناهماهنگي مي شود به همين دليل بايد قبول کنيم آلودگي هوا يک مقوله چندجانبه است که فقط با حل يک مساله حل نمي شود. جنبه هاي اقتصادي، فرهنگي، اجتماعي، فناوري و مديريتي را بايد در نظر گرفت؛ بنابراين براي رفع اين مشکل بايد به صورت همه جانبه به آن نگاه کنيم، زيرا هرکدام از اين بخش ها تاثيرگذارند، اما درصد تاثيرات آنها ممکن است خيلي متفاوت باشد. به همين دليل شايد بتوان علت جدي شدن معضل آلودگي هوا را مفاهيم نادرست و نبود هماهنگي در درک آنها دانست. از طرفي حل اين مشکل به آسيب شناسي نياز دارد. بايد بگويم چند بار اين مساله آسيب شناسي شده؛ هم به صورت آکادميک و هم فرهنگي و اجتماعي.
با توجه به آسيب شناسي هاي انجام شده دليل جدي شدن آلودگي هوا در کلانشهرها چيست؟
يکي از عوامل مهم، رشد و تمرکز جمعيت در کلانشهرهاست، زيرا به طور کلي در مسائل زيست محيطي مي گويند جمعيت نقش اصلي را در معادلات ايفا مي کند، براي مثال فرض کنيد اگر قرار باشد براي 15 ميليون دانش آموز مداد تهيه کنيم، چند اصله درخت را بايد قطع کنيم و اين کار مشکل بزرگ زيست محيطي خواهد بود. بنابراين مي توان گفت جمعيت نقش اساسي در اين بين دارد.
از اين گذشته، تابع اين تمرکز جمعيت افزايش مصرف است؛ يعني هر چه جمعيت بالابرود ساخت و ساز بيشتر شده و تقاضاي بيش از حد براي مسکن، ارزش افزوده ايجاد مي کند که محرک براي جذب جمعيت بيشتر است. از سويي، افزايش سفر و استفاده از وسايل حمل و نقل سبب مصرف انرژي بيشتري مي شود که ناشي از نبود تعادل بين تقاضا و عرضه وسايل اين جابه جايي است. براي نمونه اکنون بيش از 60 درصد صنايع در حاشيه شهرها متمرکز بوده يا تمام مراکز اقتصادي و تجاري در چند شهر کشور گردآمده است. توزيع نامتعادل بين مراکز توليدي و تجاري تردد ها را چند برابر کرده است. عامل ديگري که مي توان به آن اشاره کرد، موقعيت جغرافيايي است زيرا کشور ما سرزمين خشک و نيمه خشکي است که بيشتر روزهاي آن گرم و آفتابي است، اين عوامل سبب هوازدگي اراضي کشور شده و به توليد ذرات معلق وآلودگي هوا دامن مي زند.
اين آسيب شناسي ها چگونه انجام شد؟
سال 73، جايکا (آژانس همکاري بين المللي ژاپن) با کمک شهرداري تهران پژوهش هايي را انجام داد، البته تحقيقات ديگري هم از سوي شرکت سوئدي براي شهر تهران انجام شد، نتيجه بررسي هاي اين دو موسسه در آن سال اين بودکه عمده آلودگي هواي تهران ناشي از وسايل حمل و نقل است و مونواکسيد کربن به عنوان شاخص آلودگي مطرح بود و دي اکسيد ازت و دي اکسيد گوگرد و ازن هم جايگاه بعدي را داشتند. افزون بر اين، ذرات معلق و هيدروکربورها هم عامل بعدي آلودگي پايتخت بودند.
چه دلايلي سبب بروز چنين مشکلاتي شده است؟
اول اين که کيفيت سوخت و خودرو هاي ما بسيار پايين بود. علاوه بر اين، خودروهاي فرسوده زيادي هم در شهر وجود داشت. منابع مسکوني زيادي هم از گازوئيل براي سيستم گرمايشي استفاده مي کردند. مي توان به اين عوامل صنايع آلاينده اي که در حاشيه يا در داخل تهران فعاليت مي کردند نيز اضافه کرد.
سهم منابع آلاينده متحرک و ثابت چقدر تعيين شد؟
در نهايت حدود 73 درصد سهم منابع آلاينده هاي متحرک و 27 درصد سهم منابع آلاينده ثابت شد.
براي کاهش آلودگي تهران به چه شکلي از اين آمار استفاده کرديد؟
اين اطلاعات مبناي برنامه ريزي براي کنترل و کاهش آلودگي قرار گرفت، البته از نتايج بررسي فرهنگستان علوم که درباره وسايل حمل و نقل عمومي و تاثير آن در کاهش آلودگي هوا بود نيز استفاده کرديم و سال76 در کميته اجرايي کاهش آلودگي هواي تهران برنامه جامع کاهش آلودگي هواي تهران تدوين شد.
طبق برنامه جامع کاهش آلودگي هواي تهران چه کارهايي در اولويت قرار داشت؟
اولين کار اين بود که سهم حمل و نقل عمومي را بالاببريم. ساخت و ساز مترو، تبديل سيستم احتراق خودروها، گازسوزکردن و استانداردسازي خودرو و سوخت هم از ديگر کارهايي بود که انجام شد. يکي ديگر از راهکارها معاينه فني بود. البته منابع انرژي را هم بايد تغيير مي داديم و گازکشي منازل را نيز سرعت بخشيديم. بجز اينها سوخت کارخانجات را تغيير داديم يا روي مسائل آموزشي و فرهنگي کار شد. براي نمونه، هفته هواي پاک از آن سال ها شروع شد.از رده خارج کردن خودرو هاي فرسوده از کارهاي ديگري بود که انجام شد، آن سال چهار ميليون خودروي فرسوده در کشور وجود داشت، اما اکنون تعداد آنها به حدود 1.5 ميليون خودرو رسيده است يا اکنون تعداد خودرو هاي فرسوده تهران حدود 600 هزار دستگاه برآورد مي شود. البته بايد اذعان داشت فرسودگي، يک روند مستمر است و بايد مکانيسم خاص خودش را براي از رده خارج کردن پيدا کند. در کنار اين کار ها بحث مديريت ترافيک مطرح شد، زيرا آن زمان مديريت عبور و مرور و حمل و نقل عمومي چند جانبه مديريت مي شد و مديريت يکنواختي وجود نداشت.
اين برنامه ها چقدر در کاهش آلودگي هوا موفق بود؟
با اين برنامه ها توانستيم ميزان گازهاي آلاينده را امروز به حد استاندارد برسانيم. هرچند اين برنامه سال 84 بازنگري شد، زيرا با توجه به بازخوردها بايد به آن محور هاي جديدي اضافه مي کرديم تا خلاهاي موجود را پر کنيم، بنابراين بحث منابع آلاينده ساکن و پايش و ارتقاي سيستم هاي پايشي مطرح شد.
اين بازنگري ها چه زماني عملي شد؟
اولين بازنگري تصويب نشد تا اين که سال 89 که پايان برنامه ده ساله کاهش آلودگي تهران بود برنامه جديدي را بررسي کرده و به تصويب دولت رسانديم، اما اين برنامه ديگر محدود به تهران نيست و هشت کلانشهر کشور را در بر مي گيرد. در اين مرحله، رويکرد ما به ارتقا رساندن مسيرهاي رفته بود مانند تبديل استاندارد يورو 2 به يورو 4 يا ارتقاي کيفيت سوخت، البته افزايش سهم حمل و نقل عمومي را هم 75 درصد تعيين کرده و قرار شد تردد خودرو هاي فرسوده در محدوده شهرها ممنوع و به شکل کامل از رده خارج شوند. افزون بر اين، سهم انتقال صنايع آلاينده و پايش آنلاين را بالابرديم. ارتقا و افزايش عرصه فضاي سبز شهري را نيز در برنامه وارد کرديم و چند برنامه ديگر که در مجموع 23 فعاليت يا اقدام را دربرمي گيرد.
در اجراي اين برنامه ها با چه مشکلاتي روبه رو هستيد؟
مشکل بودجه و اعتبار کافي مطرح است، وظيفه محيط زيست به عنوان برنامه ريز، دستگاه ناظر و آسيب شناسي اجرانشدن موضوع است. ما که نمي توانيم به پالايشگاه برويم و سوخت باکيفيت يا خودروي استاندارد توليد کنيم؛ اينها وظيفه وزارتخانه هاي نفت و صنعت و معدن است. مشکل ديگري که وجود دارد اين که هر کدام از وزارتخانه هاي مرتبط سهم خود را جداگانه از بودجه لحاظ مي کنند، ولي سرعت هر کدام از اين بخش ها باهم برابر نيست، براي نمونه شهرداري هزينه مي کند، اما راهنمايي و رانندگي اين امکان را ندارد يا دولت به شهرداري براي ساخت مترو کمک کافي نمي کند. به همين دليل مي توان گفت مديريت يکنواختي وجود ندارد. مشکل ديگري که با آن روبه رو هستيم، اين که اجراي برنامه ها الزام آور نيست. اين وظيفه قانونگذاران است که اجراي برنامه ها را الزام آور کنند. مصوبه بايد پايه حقوقي قوي داشته باشد که هر دستگاه را موظف به اجراي وظايفش کند.
برنامه هايي که اجرا کرده ايد، چقدر براي کاهش آلودگي هوا موثر بوده است؟
از سال 79 تاکنون برنامه اول و دوم کاهش آلودگي هوا اجرا شده و همه آلاينده هاي گازي به حد استاندارد رسيده ، مشکل ما اکنون ذرات معلق است که بخشي از آن مربوط به احتراق بوده که اميدواريم با ارتقاي کيفيت، سوخت خودرو ها به حداقل برسد. يک مقدار هم سهم منابع ساکن است که بايد سريع براي آن تصميم هاي قاطع تري گرفته شود و بقيه سهم پديده هاي اقليمي بوده که در اين چند سال بالارفته است. ما در شهرهاي بزرگ مولد طبيعي ذرات معلق آنچنان نداريم، اما در پيرامون شهرها و کشور داريم، الان اين ذرات با تندباد ها از کشورهايي مانند عراق به ايران مي آيد.
براي حل مشکل ريزگردها چه برنامه اي داريد؟
منابع آبي و اراضي بايد مديريت شوند؛ يعني روي زمين کشاورزي نبايد ساخت و ساز کرد يا سد هاي بيهوده احداث نکنيم، زيرا مديريت اشتباه درمنابع آب سبب خشک شدن زمين و فرسايش خاک مي شود که نتيجه آن ريزگرد ها هستند. عمده مساله ريزگردها چون از بيرون از مرزهاست، برطرف کردنش به زمان نياز دارد. برخلاف برداشت هاي مختلف سياسي که در منطقه وجود دارد، اما همه کشورها به دور از مسائل سياسي توافق دارند که سريع تر اين مشکل حل شود و اين درحالي است که عراق،سوريه، اردن، عربستان سعودي و ايران در حل اين مساله نقش اساسي دارند.
دليل افزايش ريزگردها در اين چند سال چه بوده است؟
عراق هم مانند کشور ما خشکسالي را تجربه مي کند. به دليل ساخت سد در سوريه، ترکيه و عراق و از طرفي نبود آب کافي در دسترس کشاورزي، زمين کشاورزان خشک شده و آنها زمين هاي خود را رها کرده اند، به همين دليل خاک اراضي حاشيه و بستر رودخانه ها و برخي تالاب ها دچار فرسايش شده و حجم ريزگردها بالارفته است، البته جنگ هايي که در منطقه صورت گرفته هم سبب فرسايش و نابودي مضاعف خاک و به وجود آمدن بخشي از ريزگردها شده است.
با اين همه کاري که انجام داده ايد، چرا احساس نمي شود آلودگي هوا کمتر شده است؟
الان تمام ايستگاه هاي سنجش آلودگي هوا ميزان گازهاي زيانبار را در حد استاندارد نشان مي دهد، فقط ذرات معلق وبه ويژه ذرات 5/2 ميکرون است که سبب ناسالمي هوا و آلودگي شده است. از ياد نبريم سال 76 سه روز تعطيلي به دليل افزايش مونواکسيد کربن داشتيم، ولي اين روزها اگر روزي به ناچار تعطيل مي شود فقط به دليل ذرات معلق است.
فکر مي کنيد امسال هم به دليل آلودگي هوا تهران تعطيل شود؟
نمي توان پيش بيني کرد، اما در روزهاي سرد پديده وارونگي دما و همزمان ماندگاري هوا را داريم که مشکل ساز مي شود و ممکن است آلودگي به نقطه هشدار برسد، مهم ترين کار براي پيشگيري، پيشبرد برنامه کاهش آلودگي هواي کلانشهرهاست که وظيفه مهم دولت يازدهم با همراهي مردم است که بايد اين برنامه سريع تر پيش برود.
نقش و وظايف شهروندان در رفع آلودگي هوا
شايد مسئولان براي رفع آلودگي هوا همه راهکارها را بررسي کرده باشند،اما چيزي که آنها فراموش کرده اند نقش کليدي مردم در کاهش آلودگي هواي کلانشهرهاست. براي نمونه، مکزيکوسيتي مشکل آلودگي هواي خود را با کمک مردم حل کرد، با توجه به اين که جمعيت آنجا بيشتر از تهران بود و آلودگي بيشتري نيز داشت، اما چون پايه ريزي راهکار هاي آنها براي کاهش آلودگي هوا با توجه به نقش مردم بود، فشار افکار عمومي براي ارتقاي استاندارد ها خيلي موثر بود و آنها توانستند مشکل را خيلي زود برطرف کنند.
امير فاتح وحدتي، رئيس مرکز ملي هوا و تغيير اقليم سازمان حفاظت از محيط زيست دراين باره مي گويد: دولت هم از مردم انتظار دارد، زيرا بدون تعامل با مردم هيچ برنامه اي پيش نمي رود، مشکل اينجاست که مردم يکطرفه از دولت انتظار دارند، اما مردم هم وظايفي دارند مثلامردم بايد براي معاينه فني خودرو هاي خود اقدام يا خودرو هاي فرسوده شان را از رده خارج کنند، به همين دليل همراهي مردم بايد وجود داشته باشد. مردم بايد بدانند براي کمک به رفع آلودگي هوا مي توانند حداقل سيستم موتورخانه منزل خود را ارتقا دهند يا از حمل و نقل عمومي استفاده کنند. علاوه بر اين، شهروندان مي توانند با کاهش سفرهاي درونشهري خود براي کاهش آلودگي هوا قدم بردارند. به اين شکل که اگر کلانشهرنشينان براي کارهايي که مي توان بدون مراجعه حضوري انجام داد از خدمات الکترونيک استفاده کنند، حجم سفر هاي روزانه کمتر شده و مصرف انرژي کاهش مي يابد. البته بايد تاکيد کرد مسئولان هم براي ارتقاي خدمات الکترونيک بايد قدم هاي جدي تري بردارند تا مردم دغدغه اشتباهاتي را که هنگام استفاده از اين خدمات اتفاق مي افتد، نداشته باشند. بنابراين مي توان گفت رفع مشکل آلودگي کلانشهرها همکاري شهروندان را مي طلبد، اما متاسفانه هنوز نقش مردم در کاهش آلودگي هوا جدي گرفته نشده است.
منبع: جام جم
