ایران، روسیه و ترکیه در بحران "قره باغ" چه نقشی دارند؟

سرویس سیاسی خرداد: منطقه ای با 150 هزار نفر جمعیت که مساحت کمی را دارد اما سال ها بر سر حاکمیت آن میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان اختلاف نظر بوده است: قره باغ. تنش در این منطقه ای پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی میان آذری های مسلمان و ارامنه مسیحی شدت گرفت. در آن زمام جنگ آغاز شد و پس از آتش بس سال 1994 میلادی نیروهای ارمنی و آذربایجانی در سرتاسر منطقه غیر نظامی رو در روی یکدیگر قرار گرفتند. 

به گزارش خرداد، در جریان تنش مرزی میان دو کشور قدرت های منطقه ای نیز نقش آفرین بوده اند به خصوص روسیه که به دلیل داشتن مرز مشترک و روابط تاریخی و سیاسی گسترده با ارمنستان با مقام های این کشور در حال رایزنی دائمی بوده است و ترکیه که به دلیل هم زبانی و روابط سیاسی ، دیپلماتیک و اقتصادی گسترده با مقام های جمهوری آذربایجان نقش مهمی را ایفا کرده است. اکنون که تنش میان روسیه و ترکیه پس از ساقط شدن جنگنده روسیه در ترکیه افزایش یافته است گمانه زنی هایی درباره استفاده هر یک از این دو کشور از بحران ایجاد شده برای بالا بردن اعمال فشار بر دیگری و افزایش قدرت چانه زنی سیاسی مطرح شده است. 

رجب طیب اردوغان رییس جمهوری ترکیه می گوید که او و کشورش پشت سر جمهوری آذربایجان ایستاده اند و خواستار پایان درگیری میان ارمنستان و جمهوری اذربایجان شده است. اردوغان اظهار کرده است که ترکیه ادعا می کند که برادران آذربایجانی اش در این درگیری پیروز شود. این موضوع نشان می دهد که او به طور مستقیم از موضع باکو حمایت می کند. 

در این میان "دیوید بابایان" سخنگوی مطبوعاتی ریاست جمهوری "قره باغ" که از سوی هیچ کشوری برسمیت شناخته نشده و تنها روابط نزدیکی با ارمنستان دارد نیز مدعی شده است که ترکیه در زمینه گسترش منازعه در منطقه نقش داشته است. 

در این باره حبیب فوعانی در مطلبی در روسیا الیوم به نقل از مطبوعات آذربایجان تأکید کرد، سفر "الهام علی اف" رییس جمهور آذربایجان در تاریخ 15 مارس 2016 به ترکیه بدون شک از مهمترین رویدادهای این ماه بود.

پایگاه اینترنتی آذربایجانی "1 نیوز" نیز در این باره نوشته بود:" این سفر روح تازه ای در شعار علی اف درباره "امت واحد و دو کشور" دمید.این مساله پس از منازعه بر سر منطقه "ناگورنو قره باغ" که "روسیه" حاکمیت حقوقی "باکو" بر آن را به رسمیت می شناسد، قابل پیش بینی بود گرچه وقوع تیراندازی ها پراکنده همواره اتفاق افتاده است".

در همین حال، موضع گیری های اخیر سفیر جمهوری آذربایجان در روسیه نیز نشان می دهد که آن کشور با تهدید طرف ارمنی قصد دارد از بحران ایجاد شده به نفع خود بهره برداری کند. "پولاد بلبل اوغلو" سفیر  جمهوری آذربایجان در روسیه تهدید کرده است که به سبب شکست راه حل دیپلماتیک آن کشور آمادگی دارد تا در این باره به سمت راه حل نظامی تغییر جهت دهد. او در گفت و گو با با رادیو "گوروویت مسکوا" گفته است:"تلاش ها برای یافتن راه حلی صلح آمیز به منظور پایان دادن به منازعه ای که 22 سال است در جریان است به شکست انجامیده است. ما آماده راه حلی صلح آمیز هستیم اما در صورتی که این راه حل ها جوابگو نباشند آمادگی مان برای استفاده از ابزارهای نظامی نیز داریم". 

در مقابل این اظهارات "سرژ سرگسیان" رییس جمهوری ارمنستان نیز اظهار کرده که دولت ارمنستان دارای حق است که یکی از طرفین در قراداد آتش بس امضا شده در سال 1994 میلادی است. 

گمانه زنی ها درباره نقش ترکیه در این ماجرا آنجا تقویت می شود که نشریه "هافینگتون پست" اخیرا گزارش داده است که لابی دولت ترکیه در امریکا با مقام های واشنگتن مبنتی بر این بوده که در استانه سفر اردوغان به واشنگتن این لابی به امریکا هشدار داده است که روس ها در حال قدرت گیری هستند و ترکیه نیز در حال کمک به آن است. 

این نشریه می نویسد:"نمایندگانی از شرکت "مرکوری" با دفاتر نمایندگان متعدد در کنگره تماس گرفته اند. آنان استدلال کرده اند که حضور روسیه در ارمنستان کشوری کوچک در مرز ترکیه که دارای تنشی طولانی مدت با ترکیه بر سر نسل زدایی ارامنه در سال 1915 میلادی است سبب می شود تا ترکیه به عنوان عضوی از ناتو و متحد امریکا در معرض تهدید قرار گیرد". این نشریه اشاره کرده است که شرکت مرکوری که در امریکا ثبت شده است در ماه گذشته به واسطه از دولت ترکیه با نمایندگان کنگره امریکا رایزنی کرده تا آنان را متقاعد نماید. یکی از افراد مرتبط با این موضوع دو سند مکتوب از این مسئله را به هافینگتون پست ارائه کرده است. این نشریه در بخش دیگری از گزارش خود اشاره کرده است که این لابی استناد کرده که حضور پهپادهای ارمنستان و چنگنده های روسی در خاک ترکیه نشان می دهد که اتحاد نظامی میان روسیه و ارمنستان در حال گسترش است. 

از سوی دیگر، در مورد موضع روسیه "دیمیتری پسکوف" سخنگوی کرملین اظهار کرده است که رییس جمهوری روسیه طرف های مورد مناقشه در قره باغ را دعوت به برقراری فوری آتش بس و خویشتن داری کرده است تا از قربانیان جدید در منطقه جلوگیری شود. 

او افزوده است که رییس جمهوری روسیه متاسف است که وضعیت قره باغ دوباره به سوی رویارویی مسلحانه سوق یافته است. به تازگی در چارچوب تلاش های سه جانبه روسیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان و تلاش های بین المللی در چارچوب گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا برای حل مساله قره باغ اقدامات گسترده ای انجام شده است که می تواند منجر به حل و فصل مناقشه در این منطقه شود.

پیش تر گزارش ها از کشته شدن دهها نفر در جریان درگیری‌های سنگین بین نیروهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان در منطقه مورد مناقشه قره‌باغ خبر داده بود که از روز گذشته شنبه ۲ آوریل آغاز شد. اما ارمنستان شمار کشته های خود را ۱۸ نفر و جمهوری آذربایجان ۱۲نفر برآورد کرده است.

ترکیه و روسیه همواره تاکید کرده اند که خواستار برقراری آتش بس میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان هستند اما مشکل هر دو این است که از یکی از طرفین درگیری حمایت می کنند . دراین میان نقش جمهوری اسلامی ایران برای میانجی گری برجسته تر می شود. 

ایران که مستقیماً در این مناقشه شرکت نمی کند، مهمترین عامل حل و فصل اوضاع قره باغ و برقراری صلح و ثبات در منطقه مناقشه بوده و می باشد. البته، امکان حفظ و توسعه روابط برابر با همه طرفین مناقشه قره باغ و دنبال کردن سیاست متعادل با فاصله گیری برابر از همه آنها، مهمترین دستاورد ایران به شمار می رود. ایران نه تنها در حرف بلکه در عمل نیز در پیشگیری از بروز مجدد عملیات جنگی در منطقه مناقشه سهم خود را ایفا می کند. این مقاله به گذشته، حال و آینده احتمالی و نقش فزاینده ایران در حل و فصل این مناقشه به نفع صلح در قفقاز جنوبی اختصاص دارد.

در تاریخ معاصر نباید از ذکر میانجی گری شناخته شده ایران در ماه می سال 1992 گذشت. روز 7 می سال 1992 در تهران بیانیه مشترک سران جمهوری اسلامی ایران، جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان به امضا رسید. به موجب آن سند، «طرفین توافق نمودند ظرف مدت یک هفته از روز ورود محمود واعظی فرستاده ویژه رئیس جمهور ایران به منطقه، درپی مذاکرات با طرفین ذی علاقه و با پشتیبانی سران دولت های آذربایجان و ارمنستان، آتش بس برقرار شده و همزمان همه راه های ارتباطی به منظور تأمین نیازهای اقتصادی باز شوند". 

طرف ایرانی از همان ابتدا از همه طرفین مناقشه فاصله برابری گرفته بود. عملیات جنگی در منطقه مناقشه از سال 1992 به بعد در شرایط سیاست سنجیده ایران جریان داشت که بدون اینکه در مناقشه مداخله کند، همیشه با دقت توسعه نظامی آن را رصد می نمود. افکار عمومی جهان به مهمترین نقش ایرانی در آن مرحله که دشوارترین مرحله برای طرف ارمنی بود، توجه کرد.

تهران پس از انعقاد آتش بس در منطقه مناقشه در ماه می سال 1994 سعی کرد با مشخص کردن هر چه دقیق تر منافع خود، در روند حل و فصل اوضاع سهمی ایفا کند. ایران تا سال 1997 در این زمینه بسیار فعال بود و از طریق مجاری دیپلماتیک با روسیه تعامل می کرد. بعد از آنکه در داخل سازمان امنیت و همکاری اروپا نهاد رؤسای گروه مینسک با شرکت روسیه، ایالات متحده و فرانسه ایجاد شد، ابعاد فعالیت تهران در این زمینه کاهش یافت. شاید همین امر باعث شده باشد که تهران با چشم ناباوری به نهاد رؤسای گروه مینسک بنگرد.

ایران در سال های اخیر حتی الامکان در عدم از سرگیری عملیات جنگی در منطقه مناقشه و حفظ موازنه نیروها و منافع طرفین مناقشه، سهم خود را ایفا کرده است. روز 19 فوریه سال 2010 سید علی ساگایان سفیر ایران در ارمنستان درباره حل و فصل مناقشه قره باغ چند مطلب مهم را خاطر نشان کرده بود. او برای چندمین بار بر موضع گیری ایران مبنی بر ضرورت حل و فصل صلح آمیز مناقشه و آمادگی طرف ایرانی برای ایفای سهم خود در تنظیم روابط بین ارمنستان و آذربایجان تأکید کرد. سفیر ایران ضمن معرفی موضع گیری ایران در خصوص استقرار احتمالی نیروهای حافظ صلح در منطقه مناقشه، اظهار داشت که طرفین مناقشه باید تکلیف این اراضی را روشن بکنند. وی همزمان تأکید نمود که ایران به عنوان کشوری که با ناگورنی قره باغ مرز مشترک دارد، ملاحظات و مواضع خود را درباره ترکیب نیروهای حافظ صلح که ممکن است در این اراضی مستقر شوند، ابراز خواهد نمود. 

ایران در بهار سال 2010 به طور فعال میانجی گری خود را به ارمنستان و آذربایجان پیشنهاد کرد. ابتکار تهران مبنی بر برگزاری ملاقات نمایندگان ارمنستان و آذربایجان با میانجی گری طرف ایرانی که 19 آوریل سال 2010 توسط منوچهر متکی وزیر وقت امور خارجه ایران اعلام شد، به عنوان وسیله مساعدت به طرفین مناقشه در جهت جستجوی وجوه اشتراک مواضع آنها تلقی می شد. معنی ملاقات های سه جانبه در سطح رؤسای جمهوری ارمنستان، روسیه و آذربایجان همین بود و آن مساعدت به پیدا کردن امکانات جدید اضافه بر امکانات  رؤسای گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا، در جهت نزدیکی مواضع طرفین مناقشه است. به نظر می آید که ابتکار دیپلماتیک ایران حد اقل به این خاطر مبنای عینی دارد که تهران با همه طرف های مناقشه روابط صاف و همواری دارد. علاوه بر آن هر گونه بحث درباره استقرار احتمالی آینده نیروهای حافظ صلح در منطقه مناقشه چه در بعد ترکیب این نیروها و چه در بعد اختیارات آنها در نزدیکی مرزهای دولتی ایران، باید با توجه به نقطه نظر ایران صورت بگیرد.

موضع گیری ایران در قبال حل و فصل مسأله قره باغ در مجموع به دو اصل کلیدی ختم می شود. اولاً، راه حل صلح آمیز لازم است و اینکه راهی جز روند مذاکرات وجود ندارد. از اینجا این واقعیت بر می آید که طرفین حق ندارند به روش های زورگویانه متوسل شوند. ثانیاً، ایران تنها مراجعه به  کشورهای منطقه به عنوان میانجی گران روند صلح را مصلحت می داند که این امر باید کنشگران خارج از قفقاز جنوبی را از میان میانجی گران در حل و فصل بحران قره باغ حذف کند.

بعضی نکات موضع گیری ایران باعث نزدیکی مواضع آن هم به ارمنستان می شود و هم به آذربایجان. مناقشه باید به طور جامع و بر اساس اصل «هر چیزی که تا آخر هماهنگ نشده باشد، هماهنگ نشده محسوب می شود» حل شود. قبل از اینکه طرفین به بسته های راه حل های قابل قبول دست نیابند، هیچ راه معقولانه تأمین صلح در منطقه جز حفظ وضعیت جاری در منطقه مناقشه وجود ندارد. این موضع گیری مشترک ایروان و تهران است. هر دوی آنها همچنین موافقند که هر گونه حل مناقشه باید عادلانه و بلندمدت باشد