كوسه هاي خليج فارس در مسير انقراض

براستي انسان مقهور کوسه هاست يا کوسه ها مقهور انسان؟ کوسه ها مخلوقات بي نظير درياها و اقيانوس ها هستند که متاسفانه به دليل ناآشنايي، متحمل بيشترين ظلم از جانب انسان شده اند. سال ها طول کشيد تا انسان متوجه شود که کوسه ها آدمخوار نيستند و تنها علت حمله آنها به انسان احساس خطر و اشتباه در تشخيص است. معلوم نيست چند سال ديگر بايد بگذرد که مشخص شود گوشت کوسه گرم نيست و نمي تواند دردهاي کمر و ماهيچه اي را تسکين دهد يا اين که خوردن گوشت کوسه کمترين تاثيري در افزايش قدرت جنسي و حتي بيشتر شدن سوي چشم انسان ندارد. اين واقعيت که از مجموع 440 گونه کوسه مختلفي که در آب هاي جهان شناخته شده فقط 20 گونه مهاجم هستند و از بين آنها هم تنها چهار گونه ممکن است به انسان حمله کنند، جاي تعمق دارد. کوسه هاي خليج فارس نيز از اين قاعده مستثنا نبوده و نيستند. کولي گرگ، کولي شش دندان و کولي بيلي ازجمله گونه هاي سريع و البته خطرناک خليج فارس هستند و وضع زيستي آنها نيز در پرده اي از ابهام قرار دارد. طرح نظارت و پايش کوسه هاي خليج فارس يک طرح تحقيقاتي بلندمدت زيرنظر دانشگاه هريوت وات ادينبورگ در اسکاتلند و دانشگاه سلطان قابوس در عمان است که با همکاري دانشگاه امارات عربي متحده قصد دارد تا از جهات مختلف زندگي پررمز و راز کوسه هاي خليج فارس پرده بردارد. دکتر ريما جابادو محقق ارشد و مدير طرح ماهيان غضروفي خليج فارس از دانشگاه امارات عربي متحده، چند سالي است روي گونه هاي مختلف کوسه هاي خليج فارس، تعداد و نوع تغذيه آنها مطالعه و تحقيق مي کند. اين پژوهشگر لبناني کانادايي در تحقيقات خود از تعاملي گسترده با ماهيگيران عرب حاشيه خليج فارس از ابوظبي گرفته تا راس الخيمه بهره برده و در عين حال از مشارکت گسترده غواصان داوطلب نيز براي پيشبرد مطالعات خود استفاده کرده است.
   
    با توجه به اين که تاريخچه حضور کوسه ها در آب هاي جهان به بيش از 450 ميليون سال قبل برمي گردد، آيا دانشمندان موفق شده اند فسيلي دال بر حضور کوسه هاي نخستين در خليج فارس پيدا کنند؟
    مطالعات باستان شناسي در ابوظبي تاکنون موفق به کشف نمونه هاي مختلفي اعم از مهره ها و دندان هاي کوسه ها از سايت هاي مختلف شده که تاريخچه برخي از آنها به حدود 7000 سال پيش بازمي گردد. اين مساله بخوبي نشان مي دهد که سابقه شکار و البته بهره کشي از کوسه ها در اين منطقه يک سنت قديمي و بخشي از ميراث فرهنگي جوامع گوناگوني بوده که در اين منطقه زندگي مي کرده اند.
   
    مشخصات بارز و در عين حال متفاوت کوسه هاي خليج فارس چيست؟
    من در مطالعات خود موفق به شناسايي 30 گونه مختلف شده ام. در اين راستا صرفا به گونه هاي زنده توجه نشده بلکه گاهي نمونه هاي صيد شده در بازار و اسکله هاي مختلف نيز معيار قرار گرفته است. تفاوت هاي ظاهري در بيشتر گونه هاي اين منطقه به چشم مي خورد، به عنوان مثال از نظر اندازه، آنها طيف گسترده اي را پوشش مي دهند. کوچک ترين گونه ها حداکثر 70 يا 80 سانتي متر طول دارند در حالي که گونه هاي بزرگ تر گاهي به مرز بيشتر از چهار متر هم مي رسند. کوسه نهنگي يا وال کوسه با نام علمي Rhincodontypus که در زبان محلي به آن کولي کر هم گفته مي شود، ظاهرا يکي از بزرگ ترين گونه هاي آب هاي خليج فارس است که طول بدنش گاهي به بيشتر از 15 متر مي رسد. اين گونه از پلانکتون ها يا موجودات ريز ميکروسکوپي که در آب دريا غوطه ور هستند، تغذيه مي کند. (وال کوسه گونه اي در معرض خطر انقراض است که معمولانسبت به اطراف خود حتي صداي موتور لنج ها بي تفاوت است و به همين مناسبت به آن کولي کر نيز مي گويند. «نگارنده») گونه ديگري نظير کوسه گاوي با نام علمي Carcharhinusleucas از گونه هاي رايج آب هاي شيرين است و در مصب ها و رودخانه ها هم ديده مي شود. اين گونه گاهي به مرز 3.5 متر نيز رسيده است. در واقع هر گونه کوسه ها، از نظر رفتاري، نحوه استفاده از زيستگاه و رژيم غذايي خصوصيات منحصربه فرد خود را داراست.
   
    کوسه ها اغلب منزوي و رفتارشناسي آنها کار بسيار دشواري است. روش هاي شما براي کسب اطلاعات از آنها چگونه و بر چه اساسي است؟
    درک ما از رفتار کوسه هاي اين منطقه بسيار محدود است و هنوز کمبودهاي زيادي وجود دارد. پيش از آن که طرح تحقيقاتي خود را آغاز کنم، حتي يک فهرست دقيق از اسامي کوسه هاي مختلف خليج فارس وجود نداشت. در آن زمان تهيه چنين فهرستي براي من در اولويت قرار داشت. بدون آن که بدانيم چه گونه هايي در آب هاي خليج فارس هستند، کسب اطلاع از فراواني و پراکنش آنها و حتي اجراي هر گونه طرح حفاظتي عملاغيرممکن است. طي اين چند سال موفق به جمع آوري اطلاعات فراواني از انواع گونه ها شده ايم، اما براي آن که بتوان از آنها به نحو موثر و کارآمدي حفاظت کرد؛ هنوز اطلاعات زيادي در زمينه بيولوژي، مکان هايي که آنها از فرزندان خود مراقبت مي کنند، ساختارهاي جمعيتي و البته جابه جايي و مهاجرت لازم است. به عنوان مثال هنوز بدرستي مشخص نيست که چه گونه هايي در آب هاي خليج فارس مي مانند يا اين که چه گونه هايي به اقيانوس هند مهاجرت مي کنند. سيکل ابهام ها کماکان ادامه دارد.
   
    تحقيقات شما بر اصل مشارکت هاي داوطلبانه متمرکز شده. در اين باره بيشتر توضيح دهيد.
    واقعيت امر اين است که من هيچ گاه قادر نبودم داده هاي موجود فعلي را بدون کمک بيش از 80 داوطلبي که در اين تحقيقات مرا همراهي کردند، گردآوري کنم. اين افراد برخي اوقات برنامه کاري خود را رها مي کردند و به بازارهاي اطراف سواحل سرکشي مي کردند يا حتي در تحقيقات ميداني روي کشتي و قايق مرا همراهي مي کردند. شخصا چند ايميل به برخي از ارگان ها و سازمان هاي امارات عربي متحده ارسال کردم و پاسخ هاي بسياري دريافت کردم که پاره اي از آنها براي من براستي جالب بودند. همه اين موارد را گفتم تا به اين نتيجه گيري برسيم که جوامع محلي اين منطقه درباره کوسه ها مشتاق هستند. در مقابل من نيز اين امکان را به دست آوردم که آنها را در جريان اندک اطلاعات موجود و خطراتي که کوسه ها را تهديد مي کنند، بگذارم. اکنون درصدد هستم وب سايتي راه اندازي کنم که در آن همه داوطلبان و جوامع محلي بتوانند مشاهدات خود را چه در بازارهاي صيادي و چه در حين غواصي ارائه کنند. اين داده ها قطعا به گردآوري سالانه اطلاعات کمک خواهد کرد.
   
    پروژه نظارت و پايش کوسه هاي خليج فارس توانسته رفتار کوسه گاوي (Rhincodontypus) را با استفاده از علائم ماهواره اي براي مدت طولاني تحت نظر بگيرد. آيا اين طرح در ارائه يک سري نکات کليدي به منظور حفاظت از اين گونه نيز موفق عمل کرده است؟
    اين پروژه که زيرنظر ديويد رابينسون اداره مي شود، براستي فوق العاده است. بخشي از تحقيقات روي رديابي مسيرهاي حرکت کوسه هاي نهنگي و بخشي هم روي بررسي پراکنش جمعيتي متمرکز شده است. در زمينه مبحث پراکنش جمعيتي تحقيقات به اين سمت رفته که آيا اين گونه از ديگر گونه ها جداست يا به نوعي با آنها در ارتباط است. اين پروژه هنوز ادامه دارد، اما طي مدت نزديک به سه سال که از اين تحقيق مي گذرد، برداشت هاي خيلي خوبي خصوصا در عرصه رفتارشناسي از اين گونه حاصل شده است. طرح مشخصا حاوي اطلاعاتي است که مي تواند براي حفاظت از کوسه گاوي موثر واقع شود. يکي از مشخص ترين دستاوردهاي اين تحقيق ارائه اين ديدگاه به محققان است که در چه آب هايي بايد انتظار مشاهده کوسه گاوي را داشت يا اين که در چه قسمت هايي اجراي معيارهاي حفاظتي ضروري است.
   
    از ديدگاه شما آيا اين تحقيق مي تواند در کشورهاي ديگر نظير ايران هم اجرا شود؟
    تا آنجا که اطلاع دارم، تحقيقات اندکي در ايران در اين زمينه انجام شده است، اما نظر به اين که ايران يکي از کشورهايي است که صيد قابل توجه کوسه در آن انجام مي شود، بنابراين داشتن درک بهتر از تاثير اين صيادي گسترده بر اکوسيستم و گونه هايي که شکار مي شوند، خود يک گام اساسي در راستاي حفاظت از کوسه ها در خليج فارس است.
   
    با توجه به افزايش تقاضا براي انواع محصولات حاصل از کوسه در بازارهاي آسيا، آيا مي توان گفت که آسيب پذيري چه گونه هايي در اين زمينه بيشتر است؟ به عبارت ديگر چه گونه هايي در آب هاي خليج فارس بيشتر توسط صيادان شکار مي شوند؟
    بله، تقاضا براي محصولات به دست آمده از کوسه ها اعم از گوشت و باله ها در آسيا بشدت رو به افزايش است. انواع گونه هاي سر چکشي و کوسه هاي بزرگ خانواده Carcharhinidae که باله هاي سياهي دارند، ازجمله گونه هايي هستند که تقاضا براي آنها بيشتر است، البته خيلي دشوار است که بتوان گفت کدام گونه ها بيشتر از ديگران آسيب پذير هستند، چراکه تاکنون ارزيابي منطقه اي درستي در اين باره روي هيچ گونه اي انجام نشده است. داده هاي ما در اين زمينه صرفا متکي به شرايط اين گونه ها در جاهاي ديگر دنيا و نه مشخصا اين منطقه خاص جغرافيايي است.
    بنابراين حتما لازم است که اطلاعات بيشتري درباره کوسه هاي خليج فارس جمع آوري شود. برخي از رايج ترين گونه هايي که در اينجا توسط ماهيگيران صيد مي شوند، عبارتند از کوسه دم تيره با نام علمي Carcharhinussorrah و کوسه شيري با نام علمي Rhizoprionodonacutus (کوسه دم تيره گونه اي در معرض تهديد است که با وجود توان توليدمثل زياد بيشترين تهديدها و بهره کشي ها را از جانب انسان ها متحمل شده است. کوسه شيري از نمونه هايي است که بيشتر در بازارهاي ماهي فروشي ديده مي شود حتي بسياري از فيله ماهي ها به اين گونه تعلق دارد. پراکنش اين گونه زياد است، اما هنوز ارزيابي درستي از جمعيت آن انجام نشده: «نگارنده»)
   
    مشکلات فعلي حاصل شرايط است، آيا نمونه اي ژنتيکي وجود دارد که ثابت کند، جمعيت اين گونه ها رو به کاهش است؟
    در طرحي که مسئوليت آن را به عهده دارم، مبحث ساختارهاي جمعيتي و تهيه نمونه هاي مختلف اعم از DNA دنبال نمي شود، با وجود اين شخصا با موسسات مختلف در اين زمينه همکاري هايي انجام داده ام. در اين تحقيقات تلاش شده تا آناليزهاي دقيق ژنتيکي روي چند گونه کوسه که از نظر صيادي در اين منطقه اهميت بسزايي دارند، انجام شود. بديهي است که چنين آناليزهايي مي توانند برداشت هاي بهتري را از موقعيت کوسه ها در اختيار قرار دهند. با اين وجود ارزيابي نمونه ها مي بايست براي هرگونه به طور جداگانه انجام شود تا درک بهتري هم از کاهش جمعيتي حاصل شود.
   
    آيا شما حاضر به همکاري با متخصصان ايراني هستيد؟
    حتما. خليج فارس بدنه آبي نسبتا کوچکي است و يقين دارم جمعيت بيشتر کوسه ها در مرزهاي آبي ايران، امارات عربي متحده، قطر و عربستان تقسيم شده است. بنابراين همکاري در اين عرصه يک امر لازم و حياتي است. تحقيقات مي تواند به شکل همکاري هاي دوطرفه يا حداقل به شکل مقايسه اي انجام شود.
   
    و سخن آخر؟
    گزارش ها از بيشتر کشورهاي حاشيه خليج فارس حاکي از کاهش ذخاير آبزيان و نزديک شدن به مرزهاي نگران کننده است. اين احتمال وجود دارد که برخي از گونه هاي کوسه ها به دلايلي اعم از ماهيگيري، تخريب زيستگاه و حتي ديگر تهديدات با پديده تاسف بار انقراض مواجه شوند، بنابراين بسيار مهم است که همه کشورهاي اين منطقه به جمع آوري اطلاعات از ميزان صيد کوسه ها در کشورهاي خود اقدام کنند. در شرايط فعلي بدون اغراق اجراي معيارهاي شديد حفاظتي نيز امري اجتناب ناپذير و ضروري است.
   
    درخواست دکتر جابادو از ايرانيان
    تيم تحقيقاتي «نظارت و پايش کوسه هاي خليج فارس» از هرگونه همکاري در اين عرصه قدرداني کرده و از هموطنان ايراني درخواست کند در صورت مشاهده کوسه نهنگي در آب هاي ايران، اطلاعات و مشاهدات خود را در فرمي که در آدرس اينترنتي http://goo.gl/NiZQib قراردارد، گزارش کنند. اين اطلاعات هر چقدر هم که مختصر مي تواند پژوهشگران را در امر حفاظت از کوسه ها به عنوان ستون اساسي اکوسيستم دريايي خليج فارس ياري دهد. در ضمن از طريق همين وب سايت مي توان ديگر اطلاعات، عکس ها و گزارش ها از انواع کوسه هاي خليج فارس را چه زنده و چه حتي در بازارهاي ماهي فروشي در اختيار محققان مربوط قرار داد.

منبع: جام جم