.کودکانی که کودکی را لمس نمی‌کنند/ چه کسی مسئول آینده کودکان کار است؟
در سال‌های اخیر، کودکان بسیاری به ناچار وارد عرصه کار شده‌اند تا چرخه اقتصادی خانواده خود را بگذرانند اما در این میان، این مسئله معضلاتی را نیز ایجاد کرده که نیازمند موشکافی و بررسی است.
خرداد نیوزبه نقل از تسنیم، آمار صحیحی از جمعیتی که زیر خط فقر زندگی می کنند در دست نیست، آمارهای گوناگون بدون اعلام خط فقر و حداقل درآمد برای زندگی از 21 تا 51 درصد جمعیت کشور را زیر خط فقر اعلام می‌کنند. در هر صورت با افزایش میزان تورم و روند مهاجرت روستاییان به شهرهای بزرگ به ویژه تهران و سایر شهرهای بزرگ مانند مشهد، اصفهان و شیراز، ما با جمعیتی روبرو هستیم که در تامین مایحتاج ابتدایی زندگی خویش با مشکل مواجهند، در این خانواده‌ها فقر پایه و زیر بنای مشکلات عدیده و گوناگون است، فقر زمینه را برای نقصان آموزش و در نتیجه فقر فرهنگی فراهم می‌سازد.
جمع این دو، شرایطی را ایجاد می‌کند که کودک برای به دوش کشیدن بخشی از بار مالی خانواده راهی خیابانها و یا کارگاهها شود.
از نظر کارشناسان اقتصادى بررسى علل پدیده کار کودکان، علت‌هایى عمده و زیربنایى دارد که از آن جمله مى‌توان به فقر، عدم تعادل و رشد ناکافى اقتصادى، اشاره کرد، واقعیت این است که بدون توزیع درآمد عادلانه و دستیابى افراد به کار و شغل مطلوب در شرایط رونق اقتصادى، این مشکل هم چنان به قوت خود باقى خواهد ماند. البته وجود فقر تنها دلیل به وجود آمدن معضل کودکان کار نیست و علل مختلفى از جمله نقایص موجود در آموزش و پرورش، قوانین و مقررات ناکافى براى مقابله با کار کودکان و فقدان آگاهى عمومى، از عوامل موثر در بروز پدیده‌اى چون کار کودکان به شمار می آید.
معضل کودکان کار تنها به کشور ما و یا کشورهای جهان سوم محدود نمی‌شود. بر اساس اعلام سازمان جهانى کار 642 میلیون کودک در جهان مشغول به کار هستند که یک سوم آنان به خود فروشى و تجارت مواد مخدر و 601 میلیون نفر دیگر به کارهاى قابل تحمل و تقریبا سبک اشتغال دارند. آمار رسمى این سازمان هم چنین نشان مى‌دهد که 127 میلیون کودک در آسیا، 48 میلیون نفر در آفریقا، 4 میلیون کودک در آمریکاى لاتین، 4.5 میلیون نفر در کشورهاى غربى و 2.4 میلیون در کشورهاى اروپاى شرقى کار مىکنند. در ایران، اگر بر اطلاعات سازمان مدیریت و برنامه ریزى مبنى بر آن که 51 در صد جمعیت کشور زیر خط فقر زندگى مىکنند، تکیه کنیم، در خواهیم یافت که چه درصد بزرگى از کودکان به دلیل فقر به کار مشغول هستند. کودکان نیروی کار ارزان هستند، از قوانین و مقررات بی اطلاعند و قدرت اعتراض و یا مراجعه به مراکز قانونی را ندارند، دستمزد بسیار ناچیز دریافت می‌کنند، در کارگاه‌هاى مخفى و زیر زمینى و به دور از نظارت مراجع قانونی به کار مشغول‌اند، لذا از سوی کارفرمایان سودجو به فراوانی مورد سوءاستفاده و استثمار قرار می‌گیرند. و این مزیت‌ها سبب رونق بازار کار کودک مى‌شود و همیشه متقاضى کار کودک وجود دارد.
اشتغال بیش از یک میلیون و 700 هزار کودک
این در حالی است که طبق مواد 6، 19، 27، 28، و 32 پیمان جهانی حقوق کودک بر "حق طبیعی زندگی و تضمین بقا و رشد کودک، جلوگیری از هر نوع سوء استفاده از کودک، برخورداری هر کودک از سطح زندگی‌ای که ضامن رشد جسمی، ذهنی، روانی و اجتماعی او باشد، برخورداری از آموزش و پرورش ابتدائی رایگان و اجباری و حمایت در برابر کاری که رشد و سلامت او را تهدید کند و تعیین حداقل سن کار و شرایط کار کودکان " تصریح شده است و این در حالی است که کار کودکان آنها را از آموزش و مدرسه، از رشد صحیح و تربیت درست باز می دارد و آنها را در معرض انواع آسیب‌ها و خطرات قرار می‌دهد.
پیمان جهانی حقوق کودک، کار افراد زیر 18 سال را ممنوع کرده است این در حالی است که سن اشتغال برای کودکان کشور ما نامشخص است و شرایط نابسامان اقتصادی سبب شده است که کودکان وارد بازار کار شوند. " بر اساس آمارها، 380 هزار کودک 10 تا 14 ساله در سراسر کشور کار ثابت دارند و حدود 370 هزار کودک در همین سن به عنوان کارگر فصلى مشغول به کارند. یعنى بیش ازیک میلیون و 700 هزار کودک رسما کار مىکنند. معضل اشتغال زودرس چنان وسیع و پردامنه است که کارشناسان با اعمال تفکیک‌ها و دسته بندی‌هایی در درون آن کودکان کار را از کودکان خیابانی مجزا کرده اند و برای کودکان خیابانی نیز تقسیماتی قائل شده اند.
دو تعریف در مورد کودکان کار وجود دارد: اول کودکان کار زیر 18 سال که بر اثر فشارهاى شدید اقتصادى و اجتماعى مجبور به کار و زندگى در خیابان هستند، و دوم کودکان کار از حیث ارتباط با خانواده، که به سه دسته تقسیم مى‌شوند، اول کودکانى که در خیابان کار و زندگى مىکنند و ارتباطى با خانواده ندارند. دوم کودکانى که در خیابان کار مىکنند، اما احساس تعلق به خانواده دارند. و سوم کودکانى که با خانواده‌هاى خود در خیابان کار مىکنند.گروه دوم یعنى کودکانى که در خیابان کار مىکنند و احساس تعلق نسبت به خانواده دارند، کودکان کار محسوب مى‌شوند" و همین کارشناسان کودکان کار را به دو دسته "کودکان کار درکارگاهها" و "کودکان کار در خیابان" تقسیم می‌کنند.
چه باید کرد؟
بسیاری از افراد، هموطنان و همشهری‌های ما وقتی سخن از کودکان خیابانی و کودکان کار به میان می‌آید با ذکر جملاتی از این دست " اکثر آنها افغانی هستند " یا " پدر و مادر درستی ندارند " یا " این بچه‌ها خیلی بی ادب هستند " و با جملاتی از این دست از خود رفع مسئولیت می‌کنند. اگر این کودکان افغانی یا شهرستانی، بی بهره از تربیت درست ( چندان دور از انتظار نیست ) و یا کثیف و بد لباس باشند و اگرهای دیگر باز هم جزیی از جامعه بشری هستند.کودکانی که به ندرت کسی آنان را به نام صدا کرده است و بیشتر آنان با واژه "آهای" یا "بچه" مورد خطاب قرار گرفته‌اند. این کودکان جزیی از جامعه ما هستند فرزندان این مرز، کودکانی که در خردسالی همتی به مراتب بلندتر از بسیاری بزرگسالان دارند، "کودکان کار، نان آوران کوچکى هستند که در بسیارى مواقع مانع فساد و فحشاى خانواده شده‌اند؛ آنان دلاوران بزرگى هستند و در مقابل آسیب دیدگان اجتماعى هستند که متاسفانه خودشان به راحتى آسیب پذیرند " آنان برای آنکه خانواده خود را از فقری مهلک و مرگبار رهایی بخشند در خیابانها به دنبال روزی خود می گردند و آن را از دستان ما طلب می‌کنند. شاید برخی از خوانندگان بر این باور باشند که رسیدگی به وضعیت این کودکان به مانند بسیاری دیگر از مسئولیت‌ها بر دوش دولت و دولتمردان است ولی به راستی آیا با این خیال مسئولیت از دوش ما به زمین نهاده خواهد شد؟
متاسفانه در کشور ما کودکان خیابانی و کار حامی دولتی مشخصی ندارند. علاوه بر این گروههایی که در رابطه با کار کودک فعالیت می‌کنند، اتحاد و انسجام لازم را دارا نیستند. و به علت تعدد مراکز تصمیم گیری هنوز برنامه مدونی برای ساماندهی این کودکان موجود نیست. اما به گفته کارشناسان بهترین روش برای ساماندهی این کودکان مراکز خیریه است که تحت نظارت سازمان بهزیستی می‌توانند در این مورد راهگشا باشند. در این زمینه سازمان‌های غیر دولتی نظیر انجمن حمایت از حقوق کودکان گام‌های بلندی در راه جذب و آموزش این کودکان برداشته است با علم به اینکه برای تغییر وضعیت این کودکان مطمئن ترین راه آموزش آنهاست این کودکان که طبق آمار ارائه شده یا بی سوادند و یا از حداقل سواد برخوردار در سایه آموزش و یادگیری حرفه و یا پیشه ای می‌توانند به صورت موثرتری از خانواده خود حمایت کرده و همچنین از آسیب‌های محیط کار در امان بمانند. آموزش، کلیدى‌ترین واژه براى ساماندهی به وضعیت کودکان کار است زیرا اگر بچه‌ها آموزش هاى لازم را ببینند، خطرات کمترى متوجه آنان شده، در نتیجه تهدید امنیت جامعه توسط کودکان کمتر خواهد شد. از جمله این تهدیدها افزایش جرم و جنایت و گسترش بیمارى‌هایى نظیر ایدز و هپاتیت است. هر کدام از این کودکان حق دارند که از حداقل‌های یک زندگی سالم برخوردار باشند اگر خانواده آنها نمی‌تواند این حداقل‌ها را برای آنها فراهم کند، مسئولیت خانواده ملی است که دست به کمک گشوده این کودکان را در دستان گرم و توانمند خود بفشارد و با پیوستن به انجمن‌های خیریه و نهادهای غیردولتی یاری گر آنها باشد.
در همین راستا، تهمینه شکیب، مدیرکل سازمان بهزیستی استان خراسان‌رضوی گفت: ساماندهی کودکان خیابانی و بی‌سرپرست در دومین کلان‌شهر کشور در حال اجرا است، این طرح با همکاری شهرداری، دادگستری و بهزیستی و با در نظر گرفتن شرایط خانوادگی این کودکان اجرا می‌شود. این کودکان پس از جمع‌آوری در صورتی که خانواده مناسبی برای سرپرستی و نگهداری نداشته باشند، به بهزیستی و مراکز نگهداری این کودکان انتقال می‌یابند.
ساماندهی کودکان خیابانی در مرکز صدف
شکیب افزود: سازمان بهزیستی متولی بیش از 59 فعالیت است که یکی از آنها ساماندهی کودکان بدسرپرست و بی‌سرپرست است.
شکیب به کمک‌های افراد خیر در این بخش اشاره کرد: فعالیت بیش از 70 مرکز شبانه‌روزی نگهداری از این کودکان که عموما مربوط به بخش غیردولتی است نشانگر این موضوع است که مردم با هوشیاری کامل می‌دانند که کجا باید سرمایه خود را خرج کنند تا برایشان باقیات صالحاتی باقی بماند.
وی با اعلام اینکه فعالیت اکثر این مراکز نشان داده که آنها با هدف و برنامه پیش می‌روند و به وظایف خود به خوبی عمل کرده‌اند، عنوان کرد: خراسان رضوی به دلیل شرایط ویژه زائرپذیری، مهاجرت و حاشیه‌نشینی در موضوع کودکان خیابانی بیشتر قابل توجه است که البته بعضی از این کودکان ایرانی نیستند و سازمان بهزیستی تنها مسوولیت کودکان ایرانی را بر عهده دارد.
وی تصریح کرد: تنها وظیفه بهزیستی ساماندهی کودکان کار است و در این راستا کودکان کار که خانواده ندارند و به نوعی رها شده محسوب می‌شوند پس از دستگیری و تحویل به بهزیستی قرنطینه می‌شوند و پس از مدتی در طرح ساماندهی بهزیستی که با تعامل مطبوعات شکل گرفته است به فروش روزنامه می‌پردازند. کودکانی که خانواده دارند طی روز کار می‌کنند و شب به خانه برمی‌گردند اما کودکان رها شده در مرکز نگهداری بهزیستی زندگی می کنند. حتی بخشی از این کودکان کار شب‌ها به ادامه تحصیل و حرفه آموزی مشغول می‌شوند.
مدیرکل سازمان بهزیستی استان خراسان‌رضوی اظهار کرد: بخشی از کودکان رها شده در سطح شهر کودکان خیابانی محسوب می‌شوند که از طریق شهرداری و فرمانداری جمع اوری می‌شوند اما در حوزه مددکاری و ساماندهی بهزیستی نیز یاری گر این کودکان است کودکان خیابانی اتباع نیز تحت نظر اداره اتباع و استانداری هستند.
شکیب گفت: متاسفانه شهر مشهد به دلیل زائر خیز بودن از تعداد کودکان خیابانی زیادی بر خوردار است که ما سعی بر ساماندهی آنها داشته‌ایم و تا امروز در این امر موفق عمل کرده‌ایم اما مشکل شهر مشهد کودکانی است که خانواده دارند و متاسفانه پدر و مادر آنها نیز معتاد و یا متکدی هستند و ما در این راستا هنوز با مشکلات زیادی رو به رو هستیم چرا که ما حکم نگهداری کودکانی که دارای خانواده هستند را نداریم.
حسن موحدیان فرماندار مشهد نیز با اشاره به اینکه برای این فرزندان بی‌سرپرست هیچ کسی جای پدر و مادر را نمی‌گیرد،گفت: برای حل مشکلات این قشر از جامعه وسعت کار زیاد بوده و همت سازمان‌های مردم نهاد را می‌طلبد.
وی با تاکید بر اینکه برای حمایت از کودکان بی‌سرپرست باید دیگران هم به میدان بیایند، ادامه داد: همه باید در جریان برگزاری این جشنواره قرار بگیرند و مردم هم برای حمایت از کودکان بی‌سرپرست گام در این عرصه بگذارند.
فرماندار مشهد ساماندهی بخشی از کودکان خیابانی توسط بهزیستی را مثبت ارزیابی کرد و افزود: ساماندهی این کودکان باعث شده آنان در خیابانها و چهارراه‌ها به امر فروش مطبوعات اشتغال داشته باشند.
موحدیان درباره افراد سودجویی که از کودکان خیابانی به عنوان کودکان کار استفاده می‌کنند، اظهار کرد: شهرداری موظف به جمع‌آوری این کودکان است و پس از آن با اتخاذ تدابیری که دیگر کودکان در خیابان تکدی‌گری نکنند، از خانوادههای آنان امضا می گیرند تا دیگر شاهد تکدی گری در جامعه نباشیم.
