مشکل اجتماعی؛
نگاه، بوق، مزاحمت!
مهناز از تلخی تجربه‌اش این گونه می‌گوید: نزدیک یکی از خیابان‌های اصلی و شلوغ شهر بودم که یک موتورسوار سرعتش را کم کرد و به طرفم آمد، فکر کردم می‌خواهد کیفم را بدزدد اما بدنم را لمس کرد؛ نمی‌توانستم حرکت کنم و در شوک فرو رفته بودم. این کار چون از طرف من با واکنشی مواجه نشد، برایم خیلی عذاب آور بود.
دختری از خیابان می‌گذرد. خودرویی برایش بوق می‌زند. سرش را بالا نمی‌آورد و به راهش ادامه می‌دهد.
راننده سرش را بیرون می‌آورد و می‌گوید:
افتخار می‌دی یک دور بزنیم!
دختر چیزی نمی‌گوید.
راننده اصرار می‌کند.. فقط یه دور...
دخترهمچنان به او بی‌اعتنایی می‌کند و راننده همچنان به دنبال او می‌رود
اوه چه سنگین! بی‌خیال بابا
باز هم سکوت...
چند لحظه‌ای می‌گذرد؛ ماشین رفته است و دخترهمچنان به راهش ادامه می‌دهد.
*****
اتوبوس شلوغ است. بین مردها و زن‌ها میله‌ای کشیده‌اند اما به علت شلوغی اتوبوس، این فضا مختلط شده است. صدای اعتراض زنی از بین جمعیت بلند می‌شود که می‌گوید: خجالت بکش بی‌حیا!
چهره‌اش برافروخته است. زن همچنان فریاد می‌زند.
از اتوبوس برو پایین!
عده‌ای ازمردها فقط نگاه می‌کنند و عده‌ای نیز از زن حمایت می‌کنند.
*****
روزنامه خراسان در ادامه نوشت. این گزارش را در خلال تحقیقی علمی پژوهشی درباره معضل اجتماعی" آزار خیابانی" می‌نویسم. در طول این پژوهش با بیش از 30 زن و دختر از طبقات اجتماعی با سن و پوشش مختلف، گفت‌وگوهای مفصلی داشتم و از بین آنها به بیان چند نمونه اکتفا می‌کنم.
در شوک بودم
مهناز از تلخی تجربه‌اش این گونه می‌گوید: نزدیک یکی از خیابان‌های اصلی و شلوغ شهر بودم که یک موتورسوار سرعتش را کم کرد و به طرفم آمد، فکر کردم می‌خواهد کیفم را بدزدد اما بدنم را لمس کرد؛ نمی‌توانستم حرکت کنم و در شوک فرو رفته بودم. این کار چون از طرف من با واکنشی مواجه نشد، برایم خیلی عذاب آور بود.
او ادامه می‌دهد: برخی افراد که ادب و شخصیت درست و حسابی ندارند، الفاظ رکیکی به کار می‌برند. کلمات رکیک جنسی به طوری که احساس بدی به من دست می‌دهد و دوست دارم این خاطرات را در ذهنم برای همیشه پاک کنم.
تپش قلب و اضطراب
رعنا تجربه تلخ گذشته‌اش را این گونه بازگو می‌کند: زمانی که به دبیرستان می‌رفتم، فردی مدت‌ها تعقیبم می‌کرد و من واقعا نمی‌دانستم این مرد چه می‌خواهد؛ تپش قلب، استرس و اضطراب داشتم تا جایی که مجبور شدم راهم را کج کنم و از مسیر دورتری به مدرسه بروم. این مزاحم بازهم من را پیدا کرد و بالاخره روزی شماره‌اش را انداخت توی کیفم. من فرار کردم اما فحش‌های بدی داد و تهدیدم کرد که اگر با او دوست نشوم کار خطرناکی انجام خواهد داد. بعد از آن مجبور شدم برای رفتن به مدرسه سرویس بگیرم.
سایه یک غریبه در زیرگذر
چیزی که به یاد پریسا مانده زمانی است که قصد عبور از زیرگذری تاریک را داشت که ناگهان متوجه سایه مردی قوی هیکل می‌شود که او را دنبال می‌کند. پریسا قدم‌هایش را سریع بر می‌دارد اما مرد از او سریع‌تر است و می‌تواند در یک لحظه ناخوشایند پریسا را بگیرد. چند لحظه بعد چادر دختر دور دهانش گره خورده و ...
با ورود یک نفر به زیرگذر تاریک، مرد مجبور می‌شود پا به فرار بگذارد. پریسا کنار دیوار از حال می‌رود.
ترس و فرار
الهه می‌گوید: یک بار سوار تاکسی بودم که ناگهان دستی را روی بدنم حس کردم .از مرد خواستم دورتر از من بنشیند قبول نکرد و شروع کرد به حاشا. خودم را کنار کشیدم و بیشتر به سمت در خزیدم. بازهم پاهای او مدام به بدنم می‌خورد. دعوای لفظی بینمان شکل گرفت. او من را مقصر می‌دانست و فحش‌های زشتی می‌داد. جایی برای بحث نبود. از تاکسی پیاده شدم!
****
از خلال حرف‌هایشان می‌توان متوجه شد که برخی از آنها به شدت رنجیده و آسیب دیده‌اند. واقعا چرا برخی از مردان که البته تعدادشان هم زیاد نیست، امنیت را از خیابان‌های شهر می‌گیرند؟ واقعا نمی‌دانند یا نمی‌فهمند، این کارشان صدمات جدی و جبران ناپذیری به روح و جسم آن خانم وارد می‌کند و خاطره تلخش هیچ گاه از ذهنش زدوده نخواهد شد.
استناد به کدام آمار؟!
حبیب قنبرزاده، نماینده معاونت راهبردی قوه قضاییه با استناد به گزارش ناجا که در سال 1394 منتشر شد، از افزایش دوبرابری میزان مزاحمت برای زنان و دختران در همان سال خبر داد و گفت که این مزاحمت‌ها برای زنان در سال 89، حدود 72 هزار مورد بوده و در سال 93 به 142 هزار و 933 مورد رسیده که افزایش 98 درصدی داشته است.
حسین ساجدی‌نیا، فرمانده پلیس تهران در واکنش به این اظهارات، در 17 آبان همان سال در جمع خبرنگاران، افزایش مزاحمت‌های خیابانی را رد کرد و گفت: «با توجه به اظهارات معاون راهبردی قوه قضاییه و ارائه آماری مبنی بر افزایش ۹۸ درصدی تعرضات کلامی و مزاحمت‌های خیابانی، بنده به عنوان فرمانده انتظامی تهران بزرگ افزایش این آمار در تهران را رد می‌کنم.»
همچنین سردار سعید منتظرالمهدی سخنگوی ناجا نیز، در26 آبان همان سال، در گفت‌وگوی ویژه خبری، این آمار را رد کرد و گفت: افزایش 98درصدی مزاحمت‌های خیابانی را که از سوی نماینده راهبردی قوه قضاییه اعلام شده است تأیید نمی‌کنم. وی با بیان اینکه برای محاسبه و آمار، اغلب از چندین مؤلفه و شاخص استفاده می‌شود افزود: اگر گاهی در آمار تفاوتی وجود دارد، ممکن است ناشی از مؤلفه‌های موجود باشد لذا آمارهایمان چنین افزایشی را نشان نمی‌دهد و ممکن است آمار قوه قضاییه براساس شاخص و مؤلفه‌های متفاوتی صورت گرفته باشد.
مزاحمت‌های پنهان،آمارهای پنهان
از سوی دیگر به گفته دکتر اصغر مهاجری، جامعه شناس، نتایج پژوهشی که توسط چند دانشجو انجام شده است نشان می‌دهد هر زن ایرانی به میزان مسافتی که در کوچه و خیابان طی می‌کند بین یک تا ۲۰ بار از طریق مزاحمت‌های کلامی و فیزیکی آزار می‌بیند.
البته به دلیل پنهان بودن آمار مزاحمت‌های خیابانی، اعلام کردن رقم دقیقی از آن کار آسانی نیست و تنها می‌توان به تعداد مزاحمت‌های ثبت شده توسط پلیس بسنده کرد.
رفتارهای پوششی و نمایشی نقش کلیدی دارد یک جامعه شناس و مدرس دانشگاه در گفت‌وگو با خراسان می‌گوید: آزار خیابانی در معنای متداول آن به رفتارهایی گفته می‌شود که در آن عامل با انجام رفتاری نسبت به دیگری، لذت می‌برد، در حالی که دیگری این رفتار را نامطلوب ارزیابی می‌کند و آزار می‌بیند. دکتر حامد بخشی ادامه می‌دهد: معمولا این رفتارها معانی صریح یا تلویحی جنسی دارد و ممکن است رفتارهایی نیز وجود داشته باشد که حاوی چنین معانی نباشد و اگرچه به نوعی یک آزار محسوب می‌شود اما در محدوده این تعریف نمی‌گنجد مانند برخی از متلک‌ها.
مدیر گروه جامعه شناسی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی مشهد، با بیان اینکه آزارهای خیابانی براساس نوع رفتارها، طیفی از آزارهای دیداری، خودنمایی، کلامی تا فیزیکی را شامل می‌شود؛ می‌افزاید: آزار خیابانی، علل مختلفی دارد و برخی صرفا ناشی از همراهی با دوستان همسن و سال و از جنس نوعی خرده بزهکاری نمادین بلوغ است.
وی با تاکید بر اینکه صورت‌های جدی‌تر آن برخاسته از غرایز جنسی تحریک شده و ارضا نشده است؛ بیان می‌کند: در این نوع، آزاردهندگان دارای غرایز جنسی تحریک شده هستند که به شیوه رفتارهای آزارگونه به صورت ناقص اقدام به تخلیه این تحریک می‌کنند.
این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: رفتارهای پوششی و نمایشی قربانیان آزار خیابانی در تحریک آزاردهندگان نقش کلیدی دارد و در واقع عامل اولیه هر مزاحمت یا آزار خیابانی، تحریکی جنسی است که در پی تماس (دیداری یا هرگونه دیگر) با قربانی ایجاد می‌شود.
احساس امنیت پس از آزار!
وی مرحله بعدی را بی‌دفاعی یا احساس امنیت پس از آزار می‌داند و اضافه می‌کند: چنانچه فرد آزاردهنده احساس کند رفتارش، پیامد ناگواری نخواهد داشت (احساس امنیت در انجام بزه)، اقدام به آزار خیابانی می‌کند لذا در خیابان‌های خلوت یا مراکز پر ازدحام آزار خیابانی بیشتر صورت می‌گیرد.
«بخشی» عامل دیگر را سطح تحریک پذیری آزار دهندگان بیان می‌کند و در ادامه می‌افزاید: افرادی که از حداقل ارضای نیازهای جنسی خود فرومانده‌اند، آستانه تحریک پذیری پایینی دارند و با کوچک‌ترین نشانه‌ای تحریک می‌شوند لذا افراد جوانی که به دلیل مسائل معیشتی امکان ازدواج یا تأمین نیازهای جنسی به سایر شیوه‌ها را ندارند، آستانه تحریکی پایینی دارند و آزار خیابانی، بیشتر در این افراد مشاهده می‌شود.
ریشه در مشکلات روانی
یک کارشناس ارشد مشاور خانواده نیز در این باره می‌گوید: آزار خیابانی رفتارهایی نظیر نگاه کردن بیش از حد متعادل، گفتن کلماتی خارج از چارچوب رابطه اجتماعی، لمس بدن، تعقیب و...است که حریم شخصی فرد را زیر پا می‌گذارد.
سارا گلستانی اضافه می‌کند: حریم خصوصی هر فرد، بخشی مربوط به ظاهر، سبک لباس پوشیدن، نوع رفتار و ... است تا جایی که آسیبی به کسی وارد نکند و مفهوم مزاحمت، ورود بدون اجازه به این حریم خصوصی است.
وی می‌افزاید: ایجاد آزار خیابانی ممکن است ریشه در مشکلات روانی افراد داشته باشد اما لزوما تنها افرادی که دارای اختلالات روانی هستند، ایجاد مزاحمت نمی‌کنند وعوامل متعددی در این امر دخیل است؛ بخشی از آن مربوط به یادگیری‌های فرهنگی و اجتماعی است و بخشی دیگر به استرس‌های ناشی از تغییر جامعه سنتی به مدرن مربوط می‌شود.
گلستانی ادامه می‌دهد: به همین علت باورهای ذهنی افراد در حال تغییر است و رفتارها و تصمیم‌های ناگهانی ناشی از اضطراب افزایش یافته است لذا مزاحمت خیابانی از افرادی که اختلالات روانی ندارند، نیز سر می‌زند.
وی درباره مقصر بودن افراد در ایجاد این مزاحمت‌ها نیز بیان می‌کند: اگر یک شهروند با پوششی که عرف جامعه است، ظاهر شود درپی ایجاد جلب توجه خاصی نیست لذا اگر مزاحمتی برایش اتفاق بیفتد، او مقصر نیست اما در مواردی که ما سبک ارتباطی‌مان و یا نوع پوششمان خارج از عرف باشد، علامت‌هایی برای جلب توجه ارائه کرده‌ایم که در صورت بروز مزاحمت، ما نیز به نوعی در آن سهیم هستیم.
این کارشناس برخی از دلایل بروز این امر را انحرافات جنسی و وجود اختلالات شخصیتی، خلقی و روانی می‌داند و عنوان می‌کند: بخشی از آن در نبود آموزش و برنامه‌ریزی صحیح برای رفع نیازهای جنسی افراد پس از بلوغ است زیرا هنگامی که نیازی سر ریز می‌شود، به شکل مزاحمت بروز پیدا می‌کند.
وی با تاکید بر اینکه در جامعه ما تعریف درستی از حریم خصوصی شکل نگرفته است، تصریح می‌کند: مزاحمت‌های خیابانی می‌تواند اثر همان تجاوز جنسی را در فرد بگذارد و به همان میزان استرس، اضطراب و دیگر آثار روانی را برای وی ایجاد کند.
مزاحمت خیابانی در همه دنیا وجود دارد
مزاحمت یا آزار خیابانی، تنها محدود به جامعه ما نیست و تقریباً در همه کشورهای دنیا وجود دارد. برای نمونه کلیپی در فضای یوتیوب وجود دارد که زنی با یک پوشش معمولی به مدت 10 ساعت در خیابان‌های نیویورک که بستر جنسیتی متفاوتی هم با کشور ما دارد، قدم می‌زند وحدود 100 متلک از مردان دریافت می‌کند.
همچنین کلیپی دیگر در فضای مجازی وجود دارد که زنی در کشور مصر را نشان می‌دهد که با یک پوشش معمولی در خیابان قدم می‌زند و او نیز مزاحمت‌های کلامی زیادی دریافت می‌کند.
«شکربیگی» رئیس کارگروه زنان و مناسبات خانواده انجمن جامعه شناسی ایران معتقد است، مکان‌های خلوت باید با تمهیدات مسئولان شهری برای زنان امنتر شود. مثلا با استفاده از نور، کوچه یا خیابان‌های تاریک روشن‌تر شود یا مدارس دخترانه در مکان‌های پرتردد و همراه مراقبت باشد.
نقش قوانین در کاهش آزارهای خیابانی
وی می‌افزاید: مزاحمت خیابانی در قانون مجازات اسلامی جرم محسوب می‌شود و برای آن محکومیت حبس از ۲ تا ۶ ماه و تا ۷۴ ضربه شلاق در نظر گرفته شده است. اما این قانون ضمانت اجرایی ندارد. در کشور هندوستان اگر فردی مزاحم زنی شود زن می‌تواند پلیس خبر کند اما در ایران اگر پلیس خبر کنید آیا فرد مزاحم دستگیرمی‌شود؟
جرم مزاحمت خیابانی
درباره جرم ایجاد مزاحمت برای بانوان و نوامیس مردم، قانون مجازات اسلامی مقرر کرده است: «هر کس در اماکن عمومی یا معابر، متعرض یا مزاحم اطفال یا زنان بشود یا با الفاظ و حرکات مخالف شئون و حیثیت به آنان توهین کند، به حبس از دو تا شش ماه و تا ۷۴ ضربه شلاق محکوم خواهد شد».
علاوه بر این موضوع، با توجه به دلایل وقوع جرم ایجاد مزاحمت برای شاکی یعنی شهادت شهود، گزارش مرجع انتظامی و اقرارهای صریح اولیه متهمان از حیث موضوعی و عینی، جرم انتسابی یعنی ایجاد مزاحمت برای بانوان محرز و مسجل به نظر می‌رسد و در صحت رای صادرشده هم از حیث موضوع رخ داده و هم از حیث حکم قانونی آن و تطبیق جرم واقع‌شده با عنوان قانونی شکی نیست، اما نکته قابل توجه در رای حاضر، اجرای دو نهاد حقوقی قانون مجازات اسلامی است. یکی از این دو مورد نهاد حقوقی «تبدیل مجازات» است و دیگری نهاد حقوقی «تعلیق اجرای مجازات» .
چه باید کرد؟
در عین حال به نظر می‌رسد ساز و کار برخورد با عاملان مزاحمت‌های خیابانی باید بازنگری شود. روش کنترل خیابان‌‌ها و معابر عمومی و فرهنگ مقابله با عاملان مزاحمت‌های خیابانی برای مردم می‌تواند در کاهش این آسیب‌ها موثر باشد. مهمتر اینکه این افراد پس از انجام چنین کاری نباید احساس « امنیت» و «آسودگی خاطر» داشته باشند وهمواره باید این نگرانی را داشته باشند که اگر مرتکب چنین عملی شوند، حتما ساز و کار قانونی و مرجعی هست که با آنان برخورد کند.
