تفاوت‌های نسلی و معیارهای ازدواج

تفاوت نسلی مفهوم عامي است که به عدم انطباق فرهنگي بين دو نسل متوالي يا به ميزان گسستگي و تداوم فرهنگ يک جامعه از نسلي به نسل ديگر گفته مي‌شود(پناهي،16:1384). در موضوع تفاوت نسلي با استفاده از دو رويکرد خرد و کلان نظريات متفاوتي وجود دارد. در دیدگاه کلان، تحولات سریع اجتماعی– فرهنگی به معنای وسیع آن عامل اساسی و مؤثر در ایجاد تفاوت میان نسل‌هاست. از سویی متفکراني که با ديدگاه خرد به بررسي روابط نسلي پرداخته‌اند، اختلافات ارزشي ميان نسل‌ها را در کنار تشابهات ارزشي و مربوط به رشد در خلال دوره زندگي مي‌بينند و بخشي از اختلافات ارزشي ميان نسل‌ها را ويژگي عام گروه‌هاي سني تلقي می‌کنند(توکلي:105:1380).

افزایش سطح تحصیلات، گسترش فناوری‌ها، رسانه‌ها و نظام‌های ارتباطی و...، از عواملی است که تفاوت‌های نسلی را شدت می‌بخشد. با این حال برخی دیدگاه‌ها نیز معتقدند که این تغییرات، تنها به مسئله تفاوت‌های نسلی برنمی‌گردد، بلکه از تجربه‌های نسلی و تحولات ساختار کلان اجتماعی نشأت می‌گردد.

یکی از نهادهایی که تغییرات بین نسلی محسوسی را پشت سر گذاشته است، نهاد خانواده است. مدرنیته، فرآیند نوسازی و جهانی شدن موجب تغییر در ساختارهای سنتی خانواده شده است. به بیان گیدنز هیچ یک از تغییراتی که این روزها در جریان است، به اندازه اتفاقاتی نیست که در حوزه شخصی- روابط جنسی، حیات عاطفی، ازدواج و خانواده- در جریان است(گیدنز،1:1999).

چالش سنت‌های کنونی با ارزش‌های مدرن باعث می‌شود که از حیث ساختاری، کارکردی، نگرشی و ارزشی تفاوت‌های بسیاری بین پدران و پسران، و مادران و دختران دیده ‌شود. بارزترین نمود شکاف‌های نسلی بین والدین و فرزندان و عرصه توافق و تعارض نسلی در الگوی ازدواج دیده می‌شود، به طوری‌که در نسل جدید ازدواج از قالب سنتی آن خارج شده و شکل جدیدی یافته است که گاه تبدیل به یک چالش در سطح خرد و کلان جامعه شده و به یک مسئله اجتماعی و خانوادگی تبدیل می‌شود. از این رو گاه انگیزه و سبک ازدواج این نسل با نسل گذشته تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای می‌یابد. نسل مادران به پایبندی به سنت‌ها و ارزش‌های نسل گذشته و حفظ و استمرار آنها معتقدند و نسل جدید خواهان و پیشگام تغییرات اجتماعی و فرهنگی هستند.

الگوی خانواده در کشورهای مدرن تحت‌تأثیر تحولات مذهبی، اجتماعی و صنعتی آنان، ویژگی‌ها، اهداف، کارکردها و صورت‌های متفاوت از جامعه‌ ما دارد. در این جوامع ساختار خانواده شکسته و ناقص شده و کارکردهایش غیر از تأمین نیازهای عاطفی از دست داده یا تضعیف شده است و امروزه کشورهای غیرصنعتی مانند ایران نیز متأثر از تحولات جهانی شدن، همگانی شدن فناوری‌های ارتباطی و تحولات ساختاری و درونی، تغییرات عمیقی را در الگوی ازدواج و اهداف و مناسک مربوط به آن تجربه می‌کنند.

ازدواج در خانواده‌ ایرانی در دوره‌ پیش از گذار، ویژگی‌های خاصی داشت. ازدواج ها براساس ملاحظات قومی، دینی، فامیلی و طبقاتی و با در نظر داشتن تأثیر انتخاب همسر بر خانواده، بقا، کارکردها و حیات اقتصادی آن صورت می‌گرفت. در پی تأثیرات و تعاملات با غرب، به ویژه در شهرهای بزرگ، خانواده و کارکردهای آن تغییرات بسیاری در پی داشت، به طوریکه بسیاری از ارزش‌های مورد نظر در ازدواج متحول گردید. تأثیرات بیرونی و تغییرات درونی در جامعه‌ ایران باعث شد که تفاوت‌های نگرشی و ارزشی بین دو نسل در ازدواج به شکل برجسته‌ای ظاهر شود.

تحقیقات متعددی در ایران در خصوص تفاوت‌های نسلی در جامعه‌ ایران انجام شده است. برخی تحقیقات هم با تأکید بر موضوع ازدواج، نتیجه می‌گیرند که نگرش به ازدواج در نسل دوم بیشتر به مؤلفه‌های مدرن چون آشنایی‌های پیش از ازدواج، آشنایی‌ از طریق فضای مجازی و... است، اما نگرش مادران نسبت به سن مطلوب ازدواج، نحوه انتخاب همسر، فرزند‌آوری و.... بیشتر به هنجارهای سنتی معطوف است. ( ارمکی، 1379). درازدواج‌های سنتی انتخاب همسر براي فرزند، تأمين منابع مالي آن، برگزاري مراسم ازدواج و حتي روابط زوجين پس از ازدواج، تحت نظارت خانواده‌هاست و الگوی ازدواج با کارکردهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی فراوانی همراه بوده است، درحالي‌که در ازدواج‌هاي نسل جدید جوانان تمایل به مخالفت با این هنجارها دارند و انتخاب همسر و روابط هسته‌اي درون خانواده به خود زوجين محول مي‌شود.

شاخص‌های تفاوت‌های نسلی در الگوی ازدواج
1-    تغییر در سن ازدواج: در نسل جوان میانگین سن ازدواج افزایش یافته است که این امر پیامدهایی چون کاهش باروری و تعداد فرزندان و تهدید سلامت جسمی و روانی زنان را در پی دارد. عوامل خواسته یا ناخواسته بسیاری مانند افزایش میزان مشارکت اقتصادی و اجتماعی زنان، تحصیلات بالا، شهرنشینی، هزینه‌های ازدواج و... در ازدواج دیررس دخیل بوده‌اند.

2-    افزایش تجرد قطعی و کاهش ازدواج: مطالعات نشان می‌دهد که نگرش‌های دو نسل در خصوص ازدواج، عدم تشابه بیشتری را نشان می‌دهد. اگر چه مادران نگرش مثبتی نسبت به تأهل و زندگی زناشویی دارند، دختران تمایل بیشتری به تجرد دارند. البته می‌توان این تفاوت را در تمایل جوانان به طولانی‌تر بودن دوره تجرد تفسیر کرد، نه تجرد قطعی. ازدواج در سن بالا یا طولانی بودن دوره‌ تجرد بدین معناست که جوان باید دوره‌ای از زندگیش را در خویشتن‌داری جنسی سپری کند. از این رو گاه برخی جوانان روابط دوستی و آزاد یا هم‌خانگی را به دلیل عدم تعهدات و مسئولیت‌ها به ازدواج ترجیح می‌دهند.

3-    تغییر در نگرش‌های ارزشی دختران و پسران: تحصیلات، روند جهانی شدن، مصرفی شدن، رسانه‌های مجازی و... الگوی رفتاری و نگرشی جوانان را نسبت به ازدواج و نقش‌های جنسیتی تغییر داده است. یکی از تفاوت‌های اساسی در دو نسل، تحولات ارزشی و هنجاری است. ارزش‌های نسل جوان در موضوعات مختلفی چون نگاه به نهاد خانواده، فردگرایی، خصوصیات مورد انتظار از همسر و معیارها، سبک زندگی، شیوه‌ همسرگزینی، اولویت‌های مادی و غیرمادی، ارزش‌های دینی، الگوی تقسیم کار، ساده‌زیستی یا تجمل‌گرایی و... نسبت به نسل قبل تغییر کرده است. در واقع نوعی گذار ارزشی در بین جوانان در ارزش‌ها و جهان‌بینی‌های سنتی به مدرن دیده می‌شود.

4-    الگوی انتخاب همسر: الگوی سنتی ازدواج در ایران، ازدواج خویشاوندی و درون‌گروهی با محوریت خانواده است که پایداری طولانی مدتی نیز داشته است و هنوز هم در برخی مناطق به ویژه روستایی و سنتی پایداری بسیاری به این سبک دیده می‌شود. ویژگی این ازدواج‌ها مشابهت‌های ارزشی، فرهنگی و هنجاری زوجین است. تحول در ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و تغییر در باورهای قومی و فرهنگی کارکردهای ازدواج خویشاوندی و تأثیرات مادی و معنوی آن را کم‌‌رنگ‌تر کرده است. ازدواج‌های خویشاوندی که اغلب با توصیه‌ والدین انجام می‌شد، با تحولات مدرنیته، تفاوت‌های نگرشی بین نسلی، شهرنشینی و گمنامی‌های حاصل از آن، تغییر کرده است و امروزه اغلب جوانان نگرش مثبتی به ازدواج خویشاوندی ندارند و ترجیح می‌دهند با استقلال در انتخاب همسر معیارهای شخصی خود را در ازدواج اعمال نمایند.

این تفاوت در سبک همسرگزینی باعث می‌شود که از میزان همیاری‌های خویشاوندی و مشارکت‌ها و مساعدت‌های مالی در ازدواج کاسته شود. معاشرت دو جنس و آشنایی‌های پیش از ازدواج، به مثابه‌ یکی از نشانه‌های دگرگونی‌های فرهنگی و تفاوت نسلی است. از این رو مراسم خواستگاری که در نسل گذشته به عنوان اولین مواجه و رویارویی محسوب می‌شد، در نسل امروز گاه به صورت فرمالیته و به شکل یک مراسم رسمی برگزار می‌شود. گسترش شکل‌های جدید ازدواج مانند ازدواج‌ غیابی، اینترنتی و بنگاه‌های همسریابی پدیده‌ نوظهور در الگوی ازدواج در جامعه‌ ایران است. ازدواج‌هایی که فاصله‌ی مکانی، فرهنگی و قومی در آن از بین می‌رود. کم نیستند دختران ایرانی که با انگیزه‌ مهاجرت به خارج از کشور با مردی که در خارج از ایران زندگی می‌کند، آشنا می‌شوند و ازدواج می‌کنند.

5-    انتظارات از ازدواج: در نسل جوان رضایت از ازدواج به معیارهای درونی و برونی و مؤلفه‌های بیشتری نسبت به نسل گذشته پیوند می‌خورد. در واقع می‌توان گفت ادراکات، توقعات و انتظارات نسل امروز از ازدواج بیشتر شده است. آشنایی پیش از ازدواج، اهمیت یافتن عشق و رابطه‌ عاشقانه با همسر، ازمؤلفه‌های مورد تأکید نسل جوان برای ازدواج است و این در حالیست که آشنایی‌های دختر و پسر پیش از ازدواج، در فرهنگ و آداب و رسوم و هنجارهای نسل پیشین جایگاهی نداشت. بسیار شنیده و دیده‌ایم که زنان مسن‌تر بیان می‌داشتند که قبل از ازدواج انتظاری جز پوشیدن لباس عروس و خرید نداشتند و با سختی‌های زندگی کنار آمده‌اند، اما در نسل امروز انتظارات بسیاری در ابعاد اقتصادی، ارتباطی، مناسک، مسئولیت‌ها و نقش‌های جنسیتی و سبک زندگی وجود دارد.

نتیجه‌گیری
اگر چه الگوی ازدواج در نسل امروز تفاوت‌های بسیاری با نسل گذشته دارد، اما دوگانگي جوانان در انتخاب سبک ازدواج‌ها در ایران امروزه یکی از مهم‌ترين مسائل اجتماعي است. تحقیقات متعدد در بررسی فرهنگ ازدواج در مناطق مختلف ایران نشان می‌دهد که اگر چه بسیاری از ارزش‌ها و سنت‌های حاکم بر ازدواج در نسل‌های متمادی دچار تحول و دگرگونی شده است، اما با این حال همچنان شباهت‌ها و ویژگی‌های مشترکی بین دو نسل در این زمینه دیده می‌شود و بسیاری از عناصر فرهنگی و مذهبی نسل گذشته در رفتارهای ازدواج هنوز پایدار است. به عنوان مثال آزادارمکی (1379) با بررسی سه نسل در خانواده‌های تهرانی به این نتیجه رسیده است که الگویی از شباهت‌ها و تفاوت‌های نسلی یا به تعبیری تداوم و یا تغییر سنت‌های حاکم بر خانواده و نگرش‌های نسبت به آن، وجود دارد و خانواده در اجرای آداب و رسوم ازدواج توانسته کارکردهایش را حفظ کند.

به دلیل وجود سنت‌های دينی و اثر زياد آن در جريان زندگي و وجود قوانيني كه ازدواج‌های آزاد را منع مي‌كند، همچنان بسياري از الگوهاي ازدواج ميان دو نسل با اندكي تغيير، رايج است، اما ناسازگاری‌ها و دوگانگی‌های بسیار در انتخاب ارزش‌ها و رفتارهای ازدواج، جوانان به ویژه دختران را بین انتخاب ارزش‌های سنتی و سبک ازدواج مدرن سردرگم و سرگردان می‌سازد.

اگر چه از آسیب‌های ازدواج مدرن، به صورت‌ها و زبان‌های مختلف سخن گفته شده است، با این حال این سؤال باقی می‌ماند و احتیاج به بررسی دارد که باتوجه به تغییرات فرهنگی و اجتماعی جامعه‌ امروز، کدام ازدواج موفق‌تر است و آیا می‌توان به ازدواج سنتی بازگشت؟

منبع:ریحانه نیوز