حوزه فضایی ایران بازیکن می خواهد نه بازیگر، میدان عمل می خواهد نه صحنه تئاتر!

در هفته جهانی فضا قرار داریم. در افتتاحیه مراسم این هفته، وزیر ارتباطات درباره چیستی کاربردهای فناوری فضایی و چگونگی تسری و تجلی آن به زندگی آحاد جامعه پرسشی مطرح کرد. نفس این اقدام را باید به فال نیک گرفت که سرانجام ورای مدیرانی که چند صباحی می‌آیند و می‌روند، این‌بار خیل کارشناسان مرتبط مخاطب سؤال هستند. با وجود سابقه ٤٠ساله ایستگاه فضایی ماهدشت و سایر زیرساخت‌ها و هزینه‌های گزاف مصروف، همچنان کاری درخور و مأموریتی مستدام و محسوس و ملموس را در حوزه فناوری فضایی شاهد نیستیم. نگارنده با بضاعت اندک و دردمندی وافر مواردی را به اجمال مطرح می‌کند. 

١- انتظار کار و ایفای یک مأموریت کاربردی، کارا، مستمر و مؤثر از ساختار فضایی کشور، حکایت «سری است که دستمال نمی‌بندند». آنچه مشهود است، برخلاف سایر دستگاه‌های خدمتی و فناورانه و توسعه‌ای کشور، بخش فضایی در هیچ‌جای ساختار خدمتی و اجرائی کشور وظیفه‌ای و کاری و محصولی کارکردی و مستمر و عینی و ملموس را عهده‌دار نیست؛ از این منظر تعریف پروژه‌ها، تخصیص و هزینه‌کرد اعتبارات، تعیین رویکردها و حتی انتخاب مجریان، تابع میل و سلیقه مدیران وقت است و اساسا فاقد یک برنامه هدفمند، مرحله‌ای، گام‌به‌گام، قابل سنجش و ارزیابی هستیم. وقتی سفرها، کنفرانس‌ها، همایش‌ها، سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها، جشن‌ها، افتتاح‌ها، هفته جهانی فضا و روز ملی فناوری فضایی برگزارکردن‌ها، خارجه‌رفتن‌ها و حق مأموریت و مدیریت گرفتن‌ها برقرار است، چرا فشار مضاعف و استرس بیهوده ایجاد کنیم؟! اگر اعلام آمار فصلی و معتبر تولید محصولات استراتژیک کشاورزی به تفکیک نقشه استانی، به نهادهای مسئول تکلیف بخش فضایی باشد، طبیعی است که گردش کار سنگین و البته ارزشمند و گران‌سنگی ایجاد خواهد کرد و به تبع آن چه فشاری بر دوش مدیران و مسئولان و کادرهای درگیر خواهد گذاشت. اعلام هشدار آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع، شناسایی و رصد مستمر کانون‌های نوظهور و دینامیک گردوغبار، پایش و مراقبت دائمی تخریب و تغییر کاربری و پوششی اراضی، نگاشت خطوط ساحلی، آشکارسازی و مکان‌یابی آلودگی‌های آبی و دریایی از خدمات معمول ساختارهای فضایی دنیاست. اگر بخش فضایی موظف به ارائه گزارشی متقن، معتبر و قابل استفاده و نه فانتزی و کتابخانه‌ای به نهادهای مسئول و کاربران اصلی در چارچوب موارد فوق باشد، قطعا شرکت در هر نشست و نمایشگاه و کنفرانسی در چین، هند، وین، تونس، پرو، روسیه، مالزی و... مقدور نخواهد بود. رهایی از این فضای همایش و نمایش ممکن نخواهد بود مگر با متعهدشدن رئیس و مدیر و مسئول و کارشناس ساختارهای فضایی کشور به مأموریت‌هایی مانند رصد آلودگی شهرها، شناسایی مشکلی مانند فرونشست دشت‌های کشور به‌ویژه در مجاورت شهرها، مکان‌یابی جزایر گرمایی و نقاط مستعد استحصال انرژی زمین‌گرمایی و ده‌ها کاربرد این‌چنینی. 

٢- حوزه فضایی حائز استعدادهایی است که متأسفانه هر روز دل‌زده‌تر و سرخورده‌تر می‌شوند. این حوزه بازیکن می‌خواهد و نه بازیگر. میدان عمل می‌طلبد و نه صحنه تئاتر، صف می‌خواهد نه ستاد، صداقت و صراحت می‌جوید نه تعارف و دلبری. اصولا با تیم هنرمندان نمی‌توان به جام جهانی رفت. مدیرانی می‌طلبد که ملاحظات سیاسی و مصلحت‌اندیشی‌های اداری را بر مناسبات تخصصی ارجح ندانند. 

٣- نمایشی‌شدن شدید فعالیت‌ها، سیاست‌زدگی کادرهای تصمیم‌گیر و اتخاذ رویکرد هیجان‌زایی و... شاید مهم‌‌ترین آفتی است که درحال‌حاضر گریبان‌گیر فناوری فضایی شده و آن را احاطه کرده است. به‌ویژه در سالیان اخیر، این حوزه آن‌قدر غیرجدی و تعارف‌گونه شده و برخی دعاوی مسئولان و متولیان آن به‌حدی سست و عاری از واقعیت است که اصرار بر تکرار آن به امری شایع و بدیهی بدل شده است. نمونه‌های فراوانی از افتتاح‌های نمایشی و رونمایی‌های فرمایشی و وعده‌های محقق‌نشده با یک جست‌وجوی ساده قابل حصول است. 

اما پیشنهادهای مورد نظر چیست؟ شروع کشور در حوزه فناوری فضایی مقتدرانه بود. ایستگاه فضایی ماهدشت و ماهواره مصباح طلیعه‌های روشنی بودند که آینده‌ای درخشان را نوید می‌دادند. برای اصلاح مسیر و ایجاد تحول و برون‌رفت از شرایط کنونی پیشنهاد می‌شود: 

١- در سه ماه، کارگروهی متشکل از مدیران و کارشناسان خبره، صاحب‌سبک و توانمند، طرح ارتقای سطح خدمتی بخش فضایی کشور و برنامه اقدام متناظر را تدوین و در سه سطح یک‌ساله، سه‌ساله و پنج‌ساله ارائه کنند. 

٢- برخی از زمینه‌های کاربردی کنونی با تعریف پروژه‌های کوچک‌مقیاس و پایلوت و البته عملیاتی و ملموس و سپردن آن به چند نهاد اعم از دانشگاه و پژوهشگاه و شرکت فعال‌سازی شود. در این صورت مجموعه‌های سنگین بوروکراتیک، بی‌برنامه، بی‌انگیزه، عافیت‌طلب و مدعی که طیف متناقض و متضادی از کادرها را به اجبار به هم وصله‌پینه کرده‌اند و با صرف هزینه‌های گزاف صرفا به تمشیت امور جاری خود می‌پردازند، شناسایی خواهند شد، همچنین مدیریت‌های مشابه. 

٣- به نقش جدی و محوری بهره‌بردار توجه و اصولا پروژه‌ها در چارچوب نیل به سرویس مستمر و مورد تأیید و انتفاع بهره‌بردار تعریف شود.  تأیید و ارزیابی نتایج و ارائه الزامات و مشخصات فنی و سیستمی محصول و نه فرایند از سوی بهره‌بردار الزامی است. 

٤- ظرفیت بخش خصوصی به‌ویژه تشکل‌های جوان و نوپای دانش‌بنیان به جد به کار گرفته شود. به‌منظور پرهیز از هدررفت منابع و پیشگیری از انجام دانشجویی پروژه‌ها، به‌کارگیری مجریان واقعی و نه مدعیان، قراردادهای جدی، شفاف، صریح و با محصول معین و ملموس و محسوس تنظیم و تضامین لازم اخذ شود. سند تست و صحت‌سنجی پروژه‌ها، نحوه استمرار خدمت و هزینه‌های مترتب جزء پیوست‌های الزامی باشد. 

 ٥- براساس درس‌آموخته استاد ارجمندی، «توسعه و مهندسی یک سیستم عمیقا تابع بوم منطقه است». ایجاد تحول در وضعیت کنونی نیازمند مدیران و کادرهایی است که کارنامه موفقی در تعریف، طراحی، پیاده‌‎سازی و اجرای یک محصول فناورانه داشته باشند تا درک و تحلیل درستی از ابعاد مختلف، متنوع و گاه متضاد موضوع داشته و راهبران مناسبی باشند. چنین کادرهایی باید به سطوح مختلف تعریف، بررسی، تصمیم‌گیری و اجرا تزریق شوند. مراد از محصول فناورانه نیز یک دستاورد کارا، ماندگار، مستمر و خدمت‌رسان است که عواید و نتایج آن ضامن بقا و تداومش باشد و نه یک فعالیت محدود و مبتنی بر خواست و سلیقه مقطعی سیاسی. 

 ٦- فقط در حوزه سنجش ‌از دور فضایی صد کاربرد را برشمرده‌اند. از پایش اراضی گرفته تا رصد سلامت عمومی و فقر. به‌عنوان یک کارشناس سنجش‌ از دور و به ضرس قاطع ارائه محصولات کاربردی، عملیاتی، خدمت‌رسان، مستمر، مطمئن، قابل اتکا و رافع نیازهای بهره‌بردار در بازه زمانی یک‌ساله را تحقق‌پذیر می‌دانم. 

رویکرد کنونی جز به کم‌رنگ شدن امیدها، اتلاف منابع، انزوای نخبگان و کارشناسان کاربلد و بی‌انگیزه‌گی رهنمون نخواهد بود. ازآنجایی‌که جامعه فاقد تجربه‌ای محسوس و ملموس از خدمت فضایی است، اساسا مطالبه‌ای را مطرح نمی‌کند؛ اما به‌یقین با توسعه کشورهای همسایه و عقب‌افتادگی کشور در آینده و پررنگ‌ترشدن این خلأ جز دست تقاضا و تمناسوی بیگانه درازکردن، چاره‌ای نخواهیم داشت.در مسیر تباهی