فرصت ها و چالش های سمن ها
ولی الله شجاع پوریان
به گزارش خرداد: 22 مرداد در تقویم رسمی کشور ، روز تشکل ها و مشارکت اجتماعی نامگذاری شده است. سازمان های غیردولتی یا همان سازمان هاي مردم نهاد(سمن ها) در شکل مدرن خود پدیده ای قرن بیستمی هستند، اما جمع ها و تشکل های داوطلبانه و غیرانتفاعی ریشه در تاریخ زندگي بشری دارد که قهوه خانه ها، مساجد، تکایا و حسینیه ها کارکردی قریب به سازمان های مردم نهاد در گذشته داشته اند. در ایران آيین نامه تاسیس و فعالیت های سازمان های غیردولتی در پايان دولت اصلاحات تصویب و اجرایی شد و هرچند در دوره نهم و دهم مورد بی مهری قرار گرفت اما در دولت تدبیر و امید يك روز به نام تشکل ها نامگذاري شد و مشارکت های اجتماعی یکی از دغدغه های مهم گفتمان اصلاحات و اعتدال فرهنگ سازی و زمینه سازی برای شکل گیری سازمان های خودجوش و مشارکت طلب تبديل شد. مشارکت اجتماعی در قالب سمن ها و سازمان های مردم نهاد، پیوندی میان حاکمیت و ملت است و توجه به نقش سمن ها یکی از شاخص های مهم توسعه به شمار می آید. این نقش ها در قالب همفکری و تعامل با دولت و بخش خصوصی، مشارکت در برنامه ریزی، اجرا و ارزیابی، انجام های پژوهشی و آموزشی، انعکاس صدای مردم به خصوص گروه های محروم به جامعه و دولت، مشارکت با سایر سازمان های غیر دولتی برای حل مشکلات عمومی یا گفتمان سازی و گفت و شنود با دولت است تعریف می شود و واجد سه ویژگی مهم داوطلبانه بودن، غیرانتفاعی بودن و غیرسیاسی بودن هستند که تفاوت شکلی و ماهوی آن را با نهادهای حاکمیتی متمایز می کند. ایجاد زمینه های گسترش و تعمیق مشارکت های فعالانه اجتماعی به عنوان یکی از مولفه های توسعه اجتماعی در چند دهه گذشته مورد توجه قرار گرفته و از همین رو در کشور ما نیز به رغم نوپا بودن سازمان های مردم نهاد امروز شاهد فعالیت بیش از 14 هزار سازمان مردم نهاد در حوزه های محیط زیست، انسان دوستانه، فرهنگی، هنری، دانشجویی، جوانان، زنان، ورزشی و ... هستیم که فرصت هایی را برای جامعه ایجاد می کند. در جوامعی که سازمان های مردم نهاد کارکرد واقعی خود را ایفا کنند، می توانند به عنوان یک بازوی مشورتی و نظارتی قوی در کنار ابزارهای حاکمیتی حضور داشته باشند و در جریان تصمیم سازی و تدوین برنامه ایفای نقش کنند. یکی از مهم ترین کارکردهای سمن ها ارائه اخبار، آمار، اطلاعات و تحليل هاي دقیق از سطوح مختلف جامعه است، چرا که یکی از مشکلات عمده دستگاه های حاکمیتی و دولتی عدم شناخت دقیق و صحیح سطوح میدانی جامعه و یا برداشت های نادرست و جانبدارانه است، خلایی که با حضور سمن ها قابل جبران است و نهادهای موثر مدنی این نقش را می توانند به خوبی ایفا کنند.
در جامعه امروز که ناامیدی در بخش های زیادی از جامعه رسوخ کرده، نقش و جایگاه سازمان های مردم نهاد اهمیت بیشتری دارد، توجه به سمن ها می تواند در تقویت اعتماد نسبت به نهادهای حاکمیتی موثر باشند و مردم را نسبت به مشارکت اجتماعی و هموار کردن مسیر توسعه ترغیب کند. از سویی پیوند و رابطه عمیق میان سازمان های مردم نهاد با موضوعاتی چون مسئولیت اجتماعی، سرمایه اجتماعی و مشارکت اجتماعی اهمیت سازمان های مردم نهاد را بیش از پیش آشکار می کند.
به يقين یکی از آفات اصلی سازمان های مردم نهاد ورود آنها به عرصه های سیاسی و لابی قدرت است، آفتی که اگر گریبان سمن ها را بگیرد آنها را از کارکرد اصلی خود دور می کند و چه بسا عواقب ناگواری را به همراه خواهد داشت. همچنين یکی از دلایل اثربخشی سمن ها استقلال اقتصادی و عدم وابستگی آنها به اعتبارات دولتی می باشد، از این رو هرچند بسیاری از این سازمان ها ناگریز به تعامل و همکاری با بخش های حاکمیتی هستند، اما این تعامل نباید منجر به وام دارشدن، وابستگی و عدم استقلال سمن ها گردد. مرز باریک همکاری و عدم وابستگی نهادهای حاکمیتی و سازمان های مردم نهاد کارآیی و اثربخشی آنها را در سال های آینده بیشتر آشکار خواهد کرد، به گونه ای که اگر سمن ها کارکرد اصلی خود را از دست ندهند، به یقین در شکل گیری یک جامعه مدنی قوی و حرکت در مسیر توسعه سیاسی نقش خوبی از خود برجای خواهند گذاشت.
