حضور فعال زنان در عرصهٔ اجتماع و سیاست، در کنار ایفای نقش همسری و مادری، امری است ضروری که برخلاف نظر بخشی از اعضای جامعهٔ مذهبی و روحانیون، مورد تأیید رهبران انقلاب اسلامی، امام خمینی(ره) و آیتالله خامنهای(روحی فداه) بوده است.
در دورانی که زنان در خانههای خود هم تکریم نمیشدند، بزرگمردی ظهور کرد که به جای جنسیت، سرشتِ الهی مخلوقات را مورد توجه قرار داد و زن را همچون مردان، مخلوقاتِ احسن الخالقین و مؤثر در تمام زمینههای زندگی فرد و جامعه دانست. حضرت امام(ره) در زمانی نگاهِ کریمانه به زن را به تبعیت از پیشوایان دین زنده کرد که حتی مردان هم در امور اجتماع، آنگونه که باید، شریک نبودند و حاکمانِ سلطهجو، ادارهٔ کشور را در دست داشته و خود نیز فرمانبُردارِ اوامرِ دیکته شدهٔ غرب و امریکا بودند.
در این مقال، نگاهی اجمالی به برخی فعالیتهای زنان در عصر حاضر میپردازیم که مورد تأیید و تشویق رهبران انقلاب اسلامی بوده است، که همین، بیانگر دیدگاه ایشان نسبت به زن و سایر وظایف او بعد از همسری و مادری خواهد بود.
جنبش تنباکو
مشارکتِ جدی زنان قرن اخیر، در مسائل جامعه و سیاست به جنبش تنباکو برمیگردد. آن زمانی که در پی ابلاغ فتوای میرزای شیرازی به آیتالله میرزا حسن آشتیانی، مبنی بر تحریمِ توتون و تنباکو، شاه میرزای آشتیانی را به عراق تبعید نمود، زنان دستهدسته به سوی محله سنگلج حرکت نموده، در دارالشرع اجتماع کردند. سپس به بازار روانه شدند و مغازهها را بستند. بعد از آن به مسجد شاه رفتند و امامجمعهٔ منصوبِ شاه را که مشغول تهدید مردم بود از منبر به زیر کشیدند و به میدان ارگ بازگشتند. در آنجا به فریادهای وااسلامای خود ادامه دادند و به وزیر دربار و نائب السلطنه که برای آرام کردن آنها به میدان آمده بودند، حمله نمودند و ایشان را وادار به عقبنشینی و فرار به داخل عمارت سلطنتی نمودند. در پی آن، یکی از زیردستانِ نائب السلطنه، به دستهای از سربازان دستور شلیک داد و عدهای از زنان و مردان کشته شدند. این جریان فردا و روزهای بعدش در تهران و سایر شهرهای کشور، از جمله شیراز و تبریز، تا لغو قرارداد ادامه یافت.
در کنار زنان جامعه، زنان درباری نیز با شکستن قلیانها و مخابرهٔ بعضی اخبار درباری، به این جنبش پیوستند. از جمله زنان درباری که به مقابلهٔ آشکار دست زد، انیسالدوله، همسر و سوگلی شاه بود که در جوابِ درخواستِ شاه برای قلیان گفت: «کشیدن قلیان حرام است» و وقتی شاه پرسید: «چه کسی آن را حرام کرده؟» وی جواب داد: «همان کسی که مرا بر تو حلال کرده است».
و به این طریق، این جنبش به نتیجه رسید و ناصرالدینشاه را مجبور به عقبنشینی کرد.
نهضت مشروطه
زمانی که ظلم حکومت قاجار و گسترش بیعدالتی در جامعه، سبب شد مردم، خواهانِ شکلگیری عدالتخانه و در پی آن حکومت مشروطه گردند، زنان نیز همپای مردان به مخالفت با حکومت استبداد پرداختند. پس از به شهادت رسیدنِ سیدعبدالحمید (طلبهٔ روحانی) و نیز بعد از مهاجرت علما و انقلابیون به قم، زنان تهران به خیابانها ریختند و شورشیان را علیه حکومت تشویق کردند و در تحصن اعتراضی در سفارت انگلیس، به همراه مردان، بست نشستند. اعتراض زنان در تهران، توسط زنانِ سایر شهرها نیز دنبال شد. هر چند در جریان جنبش مشروطه، زنانی تأثیرپذیرفته از افکار فمینیستی و غربی حضور داشتند، اما تودهٔ زنانِ مسلمان، پیشتاز حرکت سیاسی ضداستعماری و ضداستبدادی بودند.
زنان در جریان انقلاب مشروطه، در زمان تأسیس بانک ملی و تأمین هزینههای مقاومت و خرید سلاح با فروختنِ جواهرات خود به کمک آمدند. پس از آن در دورهٔ استبدادِ صغیر که درگیری نظامی بین مردم و محمدعلی شاه شدت یافت و برخوردهای مسلحانهٔ سختی روی داد، زنان نقش مستقیم و فعالی داشتند. در این زمینه، نقش زنان تبریز، پررنگتر و برجستهتر از همه جا بود. آنها زمانی که شاه پس از به توپ بستن مجلس و تعطیل کردن آن، عینالدوله را برای تصرف تبریز فرستاد و او به محاصرهٔ یازده ماههٔ شهر دست زد، به پختن غذا، دوختن لباس، بافتن جوراب، پرکردن پوکه، خبررسانی جنگی، پرستاری از مجروحان و حتی جنگ با لباس مردانه در میدان رزم پرداختند. گفته شده است که زنان کشاورز روستاهای آذربایجان هم در حالی که نوزادان خود را بر پشت بسته بودند، اسلحه برداشتند و دوش به دوش مردان جنگیدند.
این حرکتها سالها بعد در کلام امام خمینی(ره) مورد تمجید واقع شد. به عنوان نمونه، امام در جمع عدهای از بانوان معلم و دانشآموز کشور در اینباره فرمودند: «کسی که تاریخ این صدساله را مطالعه کرده است، میداند که در جنبشهایی که در ایران بوده است، جنبشهای اصیلی که در ایران بوده است قبل از این دورۀ رژیم پهلوی، جنبش تنباکو و جنبش مشروطیت، زنها همدوش با مردها فعالیت میکردند. زنها در جامعه بودند و با مردها راجع به امور سیاسی و امور اجتماعی و گرفتاریهای مملکت خودشان فعالیت میکردند. همانطوری که مردها آنوقت قیام میکردند و قیام کردند برای اینکه قضیۀ تنباکو را ـ که همه چیز ما را به باد داده بود ـ جلوگیری از آن قرارداد بکنند؛ زنها هم در آن وقت شریک بودند، و در جنبش مشروطیت هم همانطور که مردها فعالیت میکردند، زنها هم فعالیت میکردند».
قیام پانزده خرداد
سخنرانی امام در مراسم چهلم شهدای مدرسهٔ فیضیه در سال ۱۳۴۲، منجر به دستگیری ایشان توسط رژیم حاکم شد. این اقدام سبب اعتراض مردم در نقاط مختلف کشور شد که به جنبشی علیه رژیم انجامید. در این شورش و حرکت اعتراضی، زنان در کنار مردان، و گاه پیشاپیش مردان، در حالیکه کودکان خردسال خود را به همراه داشتند، شرکت کردند.
مردم قم در اعتراض به این اقدام، در صحن حرم مطهر حضرت معصومه تجمع کردند. زنان در کوچهٔ حکیمی گرد هم آمدند و با ابزارهای سادهای چون کارد، قندشکن، سیخ کباب و حتی خنجر، پیشاپیش مردان در کوچه و خیابان به حرکت درآمدند و به طرف صحن مطهر رفتند. با سیل احساساتی که زنان راه انداختند، جمعیت تصمیم به خروج از صحن گرفت. هنوز چند متر بیشتر حرکت نکرده بودند که مأموران به مقابله با آنها آمده و ابتدا به سوی زنان که در صف اولِ جمعیت قرار داشتند، شلیک کرده و جمعی از زنان و مردان را به شهادت رساندند.
زنانِ محلهٔ «چهارمردان» در این حرکت نقش بسیار پررنگی داشتند. ظاهراً این سخن امام به حضور فعال این زنان در جریان قیام ۱۵ خرداد اشاره دارد که فرمودند: «بانوان قم و بانوان “چهارمردان”، پیشرو این نهضتِ اسلامی بودند؛ رشد سیاسی خودشان را اثبات کردند. نهضت را راهنمایی کردند. شما رهبران نهضت هستید. بانوان، رهبر نهضت ما هستند، ما دنبالۀ آنها هستیم. من شما را به رهبری قبول دارم و خدمتگزار شمایم. خداوند شما را برای اسلام حفظ کند».
تظاهراتی که در پانزده خرداد در تهران شکل گرفته بود، با برخورد مأموران رژیم مواجه شد که درنتیجهٔ آن تعدادی مجروح و عدهای به شهادت رسیدند که در میان آنها زنان نیز حضور داشتند. زنان در این تظاهرات، برای اولین بار، با توزیع میوه و شیرینی در میان نظامیان و سربازانی که مأمور به سرکوب شده بودند، تلاش کردند آنها را جذبِ نهضت کرده، از برخورد با تظاهرکنندگان باز دارند.
زنان سایر شهرها، از جمله شیراز، ورامین و خمین نیز، پیشاپیش مردان به تظاهرات پرداخته و به این وسیله سعی در تشجیع مردان داشتند.
امام در یکی از سخنرانیهای خود با تجلیل از حرکت زنان فرمودند: «و اما نقش زنها در جامعه آن قدری که من یادم است و آن قدری که تاریخ به ما گفته است، در چند نهضت که در ایران واقع شد، نهضت تنباکو، نهضت مشروطه، قضیه پانزده خرداد؛ نقش زنها بالاتر از مردها اگر نبود، کمتر نبود. آنان در میدانها حاضر شدند و به واسطۀ حضور آنها در میدانها، مردها اگر قوتشان کم بود، زیاد شد، و اگر قوی بودند دوچندان شد. و آنچه که خود شما شاهد بودید در این نهضت اسلامی و انقلاب اسلامی حاضر است، در این انقلاب اسلامی نقش شما بانوان از نقش مردها بالاتر بود. یعنی شما هم خودتان فعالیت میکردید و هم مردها را به فعالیت میکشاندید. بنابراین افتخاری که شما ایجاد کردید قابل تقدیر فراوان است».
انقلاب اسلامی
نقش زنان در پیروزی انقلاب اسلامی و حضور آنان در جریان انقلاب، بر کمتر کسی پوشیده است. در بحبوحهٔ انقلاب، زنان در نشرِ اعلامیهها و بیانیههای امام، مانند مردان حضور پررنگ داشتند. آنها با پنهان کردن بیانیهها و نوارهای سخنرانی امام از دید مأمورین رژیم و توزیعِ آنها، سعی بر آگاهی مردم از نظرات و دستورات امام داشتند.
زنان علاوه بر حمایت معنوی از همسران و فرزندانِ خود برای شرکت در فعالیتهای انقلابی، خود نیز در تظاهراتها و راهپیماییها حضور مستقیم داشتند. نکتهٔ جالبِ توجه اینکه این حضور که با تأیید امام(ره) صورت میگرفت، مورد انتقادِ بعضی از روحانیون و علمای آن زمان بود. اما امام خمینی(ره) که به نقش و تأثیرگذاری این حضور آگاه بودند، زنان را به همراهی با مردان در فعالیتهای انقلابی تشویق میکردند. امام به خوبی متوجه این نکته بودند که حضور مستقیم زنان، به تشجیع مردان و دلگرمی آنها کمک خواهد کرد.
امام خمینی(ره) در همین زمینه میفرمایند: «بحمدالله زنها در این جمهوری اسلامی چنانچه در همۀ مسائلی که عمومی پیش آمده است برای ایران پیشقدم بودهاند؛ در مسئلۀ تنباکو پیشقدم بودهاند؛ در مسئلۀ مشروطیت پیشقدم بودهاند، در مسائلی هم که ما الان مبتلا به آن هستیم حظ وافر دارند، بلکه باید بگوییم که دو چندان حظ دارند. چنانچه یک عده از زن وارد بشوند در [...] یک محلی که محل جنگ است، علاوه بر اینکه خودشان جنگ میکنند، مردها را که [...] حساسیت دارند نسبت به زنها، مردها را قوهشان را دو چندان میکنند. این طور نیست که اینها اگر [...] بروند دفاع کنند، فقط خودشان دفاع کردهاند؛ خیر، دفاع کردهاند، خودشان دفاع کردهاند و دیگران [را] هم به دفاع وارد کردهاند»<!.
آیتالله خامنهای نیز در تعبیری نزدیک به همین تعبیرِ امام میفرمایند: «نقش اجتماعاتِ زنان در پیروزى انقلاب، به احتمال زیاد از اجتماعاتِ مخصوص مردان بیشتر بود. یعنى حضور زنان در مبارزات عمومى و سیاسى، یک نقش چندگانه داشت. مرد یک نفر بود و خودش مىآمد در مبارزات یا در اجتماعات و راهپیماییها شرکت مىکرد. همین و بس! اما وقتى زنِ خانه، خود را در مبارزه سهیم مىدانست و وارد میدان مىشد، در واقع خانهاى را که در آن، مرد و زن و فرزندان هستند، به صحنه مىآورد و خانوادهاى را در میدانِ مبارزه حاضر مىکرد».
ایشان در بعضی موارد، زنان را آغازگر فعالیتهای سیاسی معرفی میکنند: «اگر نبودند زنان توى این اجتماعات، بلاشک این اجتماعات عظیم و این تظاهرات عظیم، آن اثر را نمیبخشید؛ علاوه بر اینکه در بعضى جاها؛ مثل مشهد ما، اصلاً شروع این تظاهرات، از زنان شد. یعنى اولین حرکت عمومىِ مردمى، یک حرکتِ زنانه بود. [...] بعد از آن بود که حرکتهاى مردانه راه افتاد».
دفاع مقدس
زنان در جنگ تحمیلی عراق، باز هم پُشت مردان را خالی نکردند و با تحمل تمامِ مشکلاتِ ناشی از بیهمسری و بیسرپرستی، مردان را تشویق به حضور در جبههها کردند. خود نیز همزمان با به دوش کشیدنِ بار زندگی و تربیتِ فرزندان، در ستادهای پشتیبانی دوران جنگ که رفع نیازمندیهای رزمندگان خطوط مقدم را بر عهده داشت حضور مییافتند و به تهیهٔ مایحتاج جبههها، اعم از لباس و ملحفه و غذا میپرداختند.
فعالیت در بیمارستانها و پستهای امدادی از دیگر فعالیت زنان در زمان دفاع مقدس بود.
زنان حتی در موارد لازم، دست به اسلحه برده و مستقیماً به دفاع پرداختند که نمونهٔ آن را در جهاد برای جلوگیری از سقوط خرمشهر شاهد بودهایم.
مقام معظم رهبری دربارهٔ نقش زنان در دفاع مقدس میفرمایند: «در این دوران سخت، نقش زنان، یک نقش فوقالعاده بود؛ نقش مادران شهدا، نقش همسران شهدا، نقش زنان مباشر در میدان جنگ، در کارهاى پشتیبانى و بعضاً بهندرت در کارهاى عملیاتى و نظامى – که من بخش کارهاى پشتیبانىاش را خودم از نزدیک در اهواز دیدم- یک نقش فوقالعاده بود. زنها حتّى در بخشهاى نظامى هم فعال بودند؛ همین نوشتهٔ خانم حسینى، «دا»، این را نشان میدهد. اینها یک مجموعهٔ کارى است که واقعاً با هیچ معیارى، با هیچ ترازویى قابل اندازهگیرى نیست».
انتخابات و راهپیماییها
زنان در نظام جمهوری اسلامی، همچون مردان در صحنهٔ سیاست وارد شدند که یکی از عرصههای ضهور این فعالیت سیاسی، شرکت در انتخاباتها و نیز شرکت در راهپیماییهای پس از انقلاب بوده است.
امام خمینی بر لزوم حضور بانوان در انتخابات تأکید داشته و میفرمایند: «شما باید در همهٔ صحنهها و میدانها، آنقدری که اسلام اجازه داده وارد باشید؛ مثل انتخابات. [...] همانطوری که مردها فعالیت میکنند برای انتخابات، خانمها هم باید فعالیت بکنند؛ برای اینکه فرقی مابین شما و دیگران در سرنوشتتان نیست».
در جای دیگر نیز میفرمایند: «باید همۀ زنها و همۀ مردها در مسائل اجتماعی، در مسائل سیاسی وارد باشند و ناظر باشند. هم به مجلس ناظر باشند، هم به کارهای دولت ناظر باشند، اظهار نظر بکنند».
پس از پیروزی انقلاب، که امکان حضور زنان در عرصهٔ سیاست به عنوان نمایندگان مجلس و نیز تصدّی برخی از مناصب دولتی و مدیریتهای کلان فراهم آمد، نه تنها از جانب رهبران انقلاب مورد ذم و نکوهش قرار نگرفت -که همین عدم ممانعت، خود دلیل آشکاری بر تأیید این فعالیتها از دید ایشان است؛ بلکه در خلال سخنان خود اشاراتی به این فعالیتها کرده و آن را ستایش میکنند: «وقتى بانوى مسلمان ما [...] در میدانِ نبرد، در میدانِ حماسه و ایثار، در میدانِ سیاست، در میدانِ مدیریتهاى کلان کشور یا در میدانِ علم، خودش را نشان داد، این کار از دهها کتاب، از صدها ورق، از هزارها سطر نوشته [در اثبات تواناییهایش] ارزشش بیشتر است».
ورزش
رهبر معظم انقلاب در بیانات خود، به کرات به اهمیتِ اهتمام به ورزش پرداختهاند و جوانان را به این فعالیت فراخواندهاند. ایشان در موارد متعدد با ورزشکاران دیدار کرده و در پی موفقیتهای جهانی، پیامهای تبریکی به ورزشکاران آن رشته ارسال نمودهاند. از جملهٔ این دیدارها میتوان به دیدار ایشان با بانوانِ کوهنوردِ فاتح قلهٔ اورست اشاره کرد. ایشان در این دیدار ضمن تمجید از این بانوان کوهنورد فرمودند: «واقعاً انسان احساس افتخار مىکند از این که زنان جوانِ باایمانِ ما، یک چنین حرکت عظیم و ارزشمندى را مىتوانند به وجود بیاورند و مایهٔ افتخار براى جامعهٔ ایرانى بشوند. من خبر را که شنیدم، لذت بردم؛ وقتى هم که عکسهاى صعود خانمها را دیدم که در ارتفاع ظاهراً هشتهزار و هشتصد و خردهاى ایستاده بودند و پرچم “یا فاطمة الزهراء” را دستشان گرفته بودند، واقعاً بیشتر احساس افتخار کردم. حقاً عظمت این کار خیلى زیاد است».
علم و تحصیل
موفقیتهای علمی و پژوهشی دختران و پسران در میدانِ فعالیتهای ملی و بینالمللی، از جمله مواردی است که همواره مورد تأیید رهبران انقلاب بوده است. مؤید این ادعا دیدارهای زیادی است که رهبر انقلاب با نخبگان علمی و دانشجویان و دانشگاهیان و برگزیدگان المپیادهای علمی داشته و همچنان دارند.
در یکی از دیدارهای ایشان با نخبگان کشور، در ابتدای دیدار، اینچنین از فعالیت آنها تمجید میکنند: «از شما جوانان، پسران و دختران عزیز، صمیمانه و از ته دل متشکرم؛ بهخاطر این که با تلاش خودتان و جدّیت و کوششى که نمودید، دلهاى زیادى، از جمله دل بنده را در کشورمان شاد کردید. من هر یک از این خبرها را، [...] هم این برندگان المپیادها، هم این مسابقهٔ روباتها، و هم بقیهٔ مسابقاتى که بوده است، در روزنامه خواندم یا شنیدم، صمیمانه و عمیقاً خوشحال شدم».
ایشان در یکی از دیدارهای خود، به طور کلی فعالیت علمی را ستوده و از حضور روزافزونِ بانوان در عرصهٔ علم و فرهنگ و پژوهش، ابراز خرسندی نمودهاند: «در همهٔ رشتههایى که مجلات ما [...] بر گردِ آنها مطلب مینویسند، انسان مىبیند شمار نویسندگان و پژوهشگران زن در آنها، شمار برجستهٔ قابل توجهى است. در علوم حوزوى، در فقه، در فلسفه، در مسائل دانشگاهى، در علوم انسانى، علوم طبیعى، حضور زنان در کشور ما، حضور بارز و برجستهاى در همهٔ بخشهاى علمى است. دانشگاهها را دختران دانشجوى ما پر کردهاند…».
رهبر معظم در دیدار خود با جمعی از زنان قرآنپژوه، ضمن تقدیر از ایشان فرمودند: «حضور شماها در عرصهٔ کار قرآنى، به جامعهٔ زنِ کشور، الهام خواهد داد و زنانِ کشور ما، یعنى نیمى از جمعیت را انشاءاللَّه به قرآن متمایل خواهد کرد. و اگر زنها با قرآن مأنوس بشوند، بسیارى از مشکلات جامعه حل خواهد شد؛ چون انسانهاى نسل بعد، در دامن زن پرورش پیدا میکنند و زنِ آشناى با قرآن و مأنوس با قرآن و متفاهم با مفاهیمِ قرآن، خیلى میتواند در تربیت فرزند تأثیراتى داشته باشد».
رضوان خسروی
شعر
آیتالله خامنهای، هر ساله دیداری با شعرای کشور دارند که در جمعِ آنان شعرای زن نیز دیده میشود. صرفِ حضور شعرای زن در جمعِ شعرایی که هر ساله مهمانِ رهبر انقلاب میشوند، خود تأییدی است از سوی رهبری بر این فعالیت در بین بانوان.
ایشان در پی درگذشت دکتر طاهره صفارزاده، مترجم قرآن، نویسنده و شاعر متعهد کشور، پیام تسلیتی منتشر کردند. که از اهمیتِ چنین فعالیتهایی در نگاهِ رهبری پرده برمیدارد.
اشتغال
رهبر معظم انقلاب، از فعالیتهای اجتماعی زنان، و از جمله از اشتغال زنان به عنوان نیمی از جمعیتِ فعال جامعه حمایت کرده و فعالیت اقتصادی زنان را، بعد از فراغتِ آنها از وظیفهٔ اصلی ایشان که همسری و مادری است، لازم دانستهاند: «از جملهٔ مسائلى که مطرح میشود، مسئلهٔ اشتغالِ بانوان است. اشتغالِ بانوان از جملهٍٔ چیزهایى است که ما با آن موافقایم. بنده با انواع مشارکتهاى اجتماعى موافقام؛ حالا چه از نوع اشتغالِ اقتصادى باشد، چه از نوع اشتغالاتِ سیاسى و اجتماعى و فعالیتهاى خیرخواهانه و از این قبیل باشد؛ اینها هم خوب است. زنها نصف جامعهاند و خیلى خوب است اگر ما بتوانیم از این نیمِ جامعه در زمینهٔ اینگونه مسائل استفاده کنیم».
ایشان به زن، به مثابه نیمی از نیروی فعال و مؤثر جامعه نگاه کرده و برای او، وظایفی در حوزهٔ مسائلِ جامعه قائل شدهاند. آیتالله خامنهای در مواردِ مربوطِ به زنان، این حضور را لازم و ضروری دانسته و در یکی از سخنرانیهای خود میفرمایند: «من همینجا از بانوان محترم، اندیشهورزانِ زن [...] درخواست میکنم که در این کار [=مسئلهٔ زنان] مشارکتِ جدى بکنید؛ بحث کنید؛ فکر کنید؛ مطالعه کنید؛ فصول مربوط به مسئلهٔ زن را به طور جداگانه، به طور تخصصى، به شکل علمى، با تکیه به منابع اسلامى و فکر ناب انقلابى -که خوشبختانه در شما هست- در نشستِ مربوط به این موضوع بررسى کنید؛ مطرح بشود، بحث بشود و انشاءاللَّه براى برنامهریزى و عمل دنبالگیرى شود».
از نمونههای محدودی که ذکر شد، میتوان تا حدود زیادی، نسبت به دیدگاه رهبران انقلاب اسلامی در موضوع زنان و نقش و وظایف آنها در جامعه آگاهی یافت. در حالی که هنوز بخشی از جامعهٔ مذهبیِ ما دیدِ انحرافیِ سنتی را به زن حفظ کرده و از حضور وی در اجتماع ممانعت میکنند، امام خمینی(ره) و آیتالله خامنهای (دام ظله) با نگرشی الهی به زن، همواره کرامتِ انسانیِ او را ستوده و تفاوتی در ذاتِ الهی زن و مرد قائل نشدهاند.
منبع:زنان پرس