نظام حقوق بشر و حمایت از حقوق زنان مهاجر

فاطمه شفيق

حدود 214 میلیون نفر خارج از کشور متبوع خود به سر می‌برند که البته دلایل متفاوتی برای آن ذکر شده است و زنان بخش قابل توجهی از آنان را به خود اختصاص داده‌اند. هنگامی‌که این افراد مهاجر به عنوان کارگر در کشور دیگری که دارای زبان، فرهنگ، اقتضائات اجتماعی و اقتصادی متفاوت است، شاغل می‌شوند معمولاً وضعیت آسیب‌پذیری بیشتری پیدا می‌کنند و حقوق اولیه و اساسی آنها در معرض تهدید و یا مورد نقض قرار می‌گیرد. بر همین اساس حمایت از حقوق بشر کارگران مهاجر طی سال‌های اخیر به طور جدی در عرصه بین‌المللی مطرح شده و مکانیزم‌های حقوق بشری نظیر تعیین گزارشگر ویژه در مورد حقوق بشر مهاجرین (1999) (1) و تصویب کنوانسیون ویژه‌ای مشتمل بر حقوق این گروه، حاکی از دغدغه جامعه بین‌المللی نسبت به این افراد است.

کنوانسیون حمایت از حقوق همه کارگران مهاجر و اعضای خانواده ایشان که از سال 2003 (2)لازم‌الاجرا گردیده، ناظر بر تعهد دولت‌ها در رابطه با احترام، حمایت و اجرای حقوق بشر همه افراد تحت صلاحیت خود، صرف‌نظر از ملیت یا وضعیت مهاجرت است.

با توجه به اینکه از یک سو، تعداد کارگران مهاجر زن خصوصاً در برخی کشورها و مشاغل خاصی مانند کارهای خانگی، زیاد است و از سوی دیگر این زنان در معرض انواع خشونت‌ها و اذیت و آزار قرار دارند و حتی در مواردی از حقوق اولیه و اساسی خود مانند حق غذا و استراحت محروم‌اند و مدارک شناسایی ایشان نیز اغلب توسط کارفرمایان ضبط می‌گردد، لذا تضمین حقوق این قشر از اهمیت بالایی برخوردار است.

حمایت ویژه از کارگران خانگی مهاجر
با توجه به وضعیت نامطلوب کارگران خانگی مهاجر در برخی کشورها و نقض حقوق بشر آنها، کمیته حمایت از حقوق کارگران مهاجر و اعضای خانواده ایشان در اولین نظریه تفسیری خود به این موضوع پرداخته است.(3)

در مورد تعداد دقیق کارگران خانگی مهاجر در اغلب کشورها آمار دقیقی وجود ندارد؛ با این وجود، سازمان بین‌المللی کار آمار ایشان را در کشورهای در حال توسعه 4 تا 10 درصد کل نیروی کار و در کشورهای صنعتی 1 تا 2.5 درصد کل افراد شاغل اعلام کرده است (4) که البته زنان، اکثریت غالب این کارگران را در جوامع مختلف تشکیل می‌دهند.  

معضلات کارگران مهاجر زن
با اینکه اغلب معضلات کارگران خانگی مهاجر با دیگر کارگران مهاجر مشابه است، اما برخی نگرانی‌ها و موضوعات وجود دارند که با توجه به وضعیت کارگران خانگی فقط مختص به این دسته کارگران است. به طور کلی کارگران مهاجر بیشتر در معرض اشکال معینی از استثمار و اذیت و آزار قرار دارند. منشأ آسیب‌پذیری این افراد به انزوا و عدم استقلال آنها برمی‌گردد که مشتمل بر موارد ذیل است:

1.    گوشه‌گیری و انزوا در سرزمین خارجی و با زبان خارجی،
2.    دوری از خانواده،
3.    عدم وجود سیستم‌های حمایتی مبنایی و عدم آشنایی با فرهنگ، کار ملی و قوانین مهاجرت،
4.    وابستگی به کار و کارفرما به دلیل بدهی‌های مرتبط با مهاجرت،
5.    موقعیت قانونی،
6.    رویه کارفرمایان مبنی بر محدود کردن آزادی ترک محل کار.

واقعیت آن است که محل کار تنها سرپناه این کارگران بوده و اتکای خانواده ایشان به درآمد ناشی از کار این کارگران مهاجر است.

کارگران خانگی مهاجر زن با توجه به جنسیت در معرض آسیب‌پذیری بیشتر از جمله خشونت مبتنی بر جنسیت قرار دارند. این وضعیت خصوصاً در مورد کارگران مهاجر ثبت‌نشده و غیرقانونی، که از حمایت‌های دولتی نیز از ترس بازگرداندن و اخراج به کشور متبوع خود محروم هستند، وخیم‌تر می‌گردد.

(در همین زمینه: کارگران زن مهاجر و قوانین بین المللی)

محرومیت کارگران مهاجر زن از حمایت‌های قوانین کار
کارگران مهاجر زن که در مشاغل خانگی اشتغال دارند، بیشترین مشکل را در این زمینه خواهند داشت. در بسیاری از کشورها، کارگران خانگی در قوانین به عنوان «کارگر» شناسایی نشده‌ و برخوردار از حمایت کاری نخواهند شد. همچنین در قوانین کار برخی تعاریف دقیق و خاص برای مستثنی کردن کارگران خانگی از حمایت‌های مقرر، استعمال می‌گردد. در واقع نسبت به این گروه از کارگران، رویکردهای سنتی رایج است و خصوصاً زنان و دخترانی که در خانه کار می‌کنند به عنوان «کمک کار» (5) خانواده قمداد می‌شوند.

با توجه به عدم شناسایی کارگران خانگی به عنوان نیروی کار رسمی، ‌این افراد از حمایت‌های مقرر برای نیروی کار محروم بوده و نمی‌توانند از حقوق و آزادی‌های مندرج در قوانین کار بهره‌مند شوند.

ممنوعیت آزمایشات اجباری سلامت برای زنان
مطابق قوانین مرتبط با کار و امنیت در برخی کشورها، زنان مهاجر از جمله کارگران خانگی که باردار و یا مبتلا به اچ. آی. وی باشند، مجوزشان باطل می‌گردد. با این وجود با استناد به استانداردهای بین‌المللی، انجام هر آزمایش مرتبط با سلامت جنسی و باروری در مورد زنان و دختران به طور اجباری و بدون رضایت ایشان ممنوع است.

حق برخورداری از کار شایسته
دبیرکل سازمان ملل متحد نیز در سال 2013 گزارشی با موضوع ارتقا و حمایت از حقوق بشر، شیوه‌ها و ابزار ارتقای حقوق بشر مهاجرین، به مجمع عمومی‌ سازمان ملل متحد ارائه کرد.

از جمله موارد مورد تأکید دبیرکل، «کار شایسته» است. تعداد زیادی از مهاجران، خصوصاً کارگران یا مهاجران فاقد مهارت در وضعیت‌های غیرقانونی، در مقابل استثمار و اذیت و آزار ضمن کار آسیب‌پذیرتر هستند. کارگران مهاجر باید ار رفتار و شرایط کار برابر، صرف‌نظر از وضعیت مهاجرت خود، برخوردار شوند. این کارگران به دلیل شرایط و وضعیت خود، به کارفرما وابسته شده و امکان دسترسی به کار و شرایط مطلوب‌تر را از دست می‌دهند. در واقع ترس از اخراج شدن مانع از این می‌شود که حقوق خود را مطالبه نمایند.

با توجه به تعداد زیاد کارگران خانگی مهاجر زن و وضعیت ایشان، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس تصمیم گرفتند در رابطه با ساعات فراغت، حق مالکیت بر اسناد و گذرنامه و پرداخت دستمزد ازطریق نظام بانکی، قوانین یک‌پارچه‌ای تصویب کنند. در سال 2013 کشور فیلیپین و عربستان موافقت‌نامه‌ای امضا کردند که به موجب آن از حقوق کار کارگران خانگی مهاجر از فیلیپین حمایت گردد.(6)

(در همین زمینه: وضعیت کارگران مهاجر زن در کشورهای حاشیه خلیج فارس نگران کننده است)
(در همین زمینه: وضعیت زنان کارگر مهاجر بررسی شد)

نتیجه‌گیری
تصویب قوانین حمایتی از کارگران مهاجر زن و نیز ایجاد نظام‌های حمایتی مؤثر در راستای حمایت همه‌جانبه از حقوق این گروه از زنان و دختران آسیب‌پذیر، مورد تأکید نهادهای بین‌المللی است. درواقع جهت برطرف نمودن معضلات این گروه از زنان، باید اراده و عزم جدی از سوی دولت‌مردان در کشورهای مختلف  اعمال شده و نیز با ناقضین حقوق کارگران مهاجر برخوردهای قضایی و کیفری شدید به عمل آید تا از جنبه بازدارندگی کافی برخوردار باشد.

پی‌نوشت
1.    the Special Rapporteur on the Human Rights of Migrants
2.    the International Convention on the Protection of the Rights of All Migrant Workers and Members of Their Families
3.    Committee on the Protection of the Rights of all Migrant Workers and Members of Their Families, General comment No. 1 on: "migrant domestic workers”, CMW/C/GC/1, 23 February 2011
4.    See International Labour Organization (ILO) (2009), "Decent Work for Domestic Workers”, Report IV(1), International Conference, 99th session, 2010.
5.    family helpers
6.    Promotion and protection of human rights, including ways and means to promote the human rights of migrantsReport of the Secretary-General, A/68/292, 9 August 2013

*دانشجوی دکترای حقوق بین‌الملل

منبع:مهرخانه