10 اقدام جنجالی و بحث برانگیز درحوزه آموزش عالی

محمد حسین نجاتی: آنچه بر دانشگاه های ایران طی هشت سال گذشته، گذشت؛ سرنوشت دراماتیکی بود. ماندن جوانانی در صف تحصیلات تکمیلی،سپردن تنها مرکز دانشگاهی غیردولتی به گروه های نزدیک تر، دست باز روسای منصوب شده دانشگاه ها برای جذب اساتید بدون درنظرگرفتن بدنه علمی دانشگاه، توزیع دلبخواه بودجه از سوی دولت به دانشگاه ها، خمیازه بلند تشکل ها» . حالادانشگاه ها مانده اند و مقطع جدید برای مقایسه. دانشگاه قبل از دولت های نهم و دهم، و بعد دولت های نهم و دهم. در این گزارش 10 اقدام جنجالی و برانگیز دولت های نهم و دهم در حوزه آموزش عالی مورد بررسی قرار گرفته است که در روزهای پایانی دولت دهم مرور آنها خالی از لطف نیست.

برگ ریزان پاییزی و بازنشستگی اساتید
در کرسی های مطرح و معتبر دانشگاهی دنیا آنچه تاریخ انقضا ندارد، تدریس و تحصیل است. به عنوان مثال انیشتین یا شاگرد ایرانی او پروفسور حسابی تا آخرین لحظات عمرشان در حال تدریس و انتقال تجربیات علمی خود به شاگردانشان بودند. نه اینکه عرصه را بر جوانان تنگ کنند بلکه وزنه ها و مکمل هایی برای فضای علمی دانشگاه ها بودند. همچنین مشهور است که پنج رییس در میان 25 رییس دانشگاه هاروارد تا به امروز در دفاتر کاری خود فوت کرده اند. در ایران اما مسوولان وزارت علوم با بازنشستگی دست کم 50 استاد دانشگاه که عمدتا در علوم انسانی مشغول به کار بودند، کارنامه نه چندان روشنی از خود به جای گذاشتند. اساتیدی همچون محمد ستاری فر، شهلا اعزازی، مرحوم رحمت الله صدیق سروستانی، مرتضی مردیها، محمدرضا شفیعی کدکنی، پرویز پیران، فرامرز رفیع پور، غلامعباس توسلی، رضا داوری اردکانی، امیرناصر کاتوزیان، حسین بشیریه، محمدرضا ضیایی بیگدلی، سیدعلی آزمایش و ایرج گلدوزیان در دولت های نهم و دهم با دانشگاه های ایران خداحافظی کردند. کسانی که سال ها باید بگذرد تا جای خالی آنها در مراکز دانشگاهی پر شود.

تفکیک جنسیتی خوب یا بد
اگرچه اجرای طرح تفکیک جنسیتی در دولت نهم پایه گذاری شد، اجرای این طرح را باید به نام کامران دانشجو، وزیر کنونی علوم نوشت چراکه در سال 1389 محمود احمدی نژاد با انتشار نامه ای به وزیر علوم خواستار توقف اجرای طرح تفکیک جنسیتی شد اما مثلث کامران دانشجو در صدر مدیریت وزارت علوم، صدرالدین شریعتی رییس دانشگاه علامه طباطبایی به عنوان مجری طرح های تفکیک جنسیتی و نمایندگان منتقد دولت در مجلس باعث شدند دستور احمدی نژاد (گرچه برخی آن را ژستی سیاسی خوانده بودند) نه تنها بی اثر، بلکه زمینه ساز ادامه طرح تفکیک جنسیتی شود.کامران دانشجو تفکیک جنسیتی را پیش راند و در گامی بلندتر دستور احداث دانشگاه های تک جنسیتی را صادر کرد.

 
 حرمت گرفتن پیام نور و افت کیفیت آموزشی

به سختی می توان کارنامه دولت های نهم و دهم در حوزه دانشگاه را بررسی کرد و نامی از دانشگاه پیام نور نداشت. دانشگاهی که بر اساس اهداف اولیه خود قرار بود دانشجویان را به صورت غیرحضوری پذیرش کند اما در دولت نهم برای کاهش ضریب نفوذ دانشگاه آزاد قدرت گرفت و در دولت دهم به جایی رسید که 60درصد دانشجویان دوره کارشناسی را جذب خود کرد. حتی دامنه قدرت گرفتن این دانشگاه به جایی رسید که در سال 90 تصمیم به برگزاری دوره های کارشناسی ارشد رشته هایی چون هوا - فضا، مهندسی عمران، مهندسی مکانیک و مهندسی نفت گرفت؛ برگزاری رشته هایی بدون امکانات سخت افزاری و کارگاهی. قدرت گرفتن دانشگاه پیام نور و بالاگرفتن سرعت اعطای مدرک به دانشجویان یکی دیگر از عملکرد های موردانتقاد در دولت های نهم و دهم است. دانشگاهی که ادعای غیردولتی بودن دارد و بالاترین سهم از بودجه را در مقایسه با دانشگاه های کشور می گیرد. به عنوان مثال این دانشگاه در سال 92 بودجه ای 10برابر دانشگاه صنعتی شریف دریافت کرده است.

فراموش کردن استقلال دانشگاه ها

استقلال دانشگاه ها در تصمیم گیری، صرف بودجه، جذب اعضای هیات علمی و پذیرش دانشجوی دکترا مساله ای است که در مرام دولت های نهم و دهم دیده نمی شود. اولین قدم برای ازبین بردن استقلال دانشگاه ها در دولت نهم برداشته شد. آن زمان که در بودجه سال 88، وزارت علوم بودجه دانشگاه ها را در اختیار آنها قرار نداد و برای دریافت بودجه، تبصره صورتحساب مخارج را تعیین کرد. از سال 1388 دانشگاه ها موظف شدند برای اجرای طرح های عمرانی و دیگر هزینه ها، صورتحساب هایی به وزارت علوم بفرستند و در قبال آن بودجه دریافت کنند. علاوه بر این، تغییر شکل برگزاری آزمون دکترا در دولت دهم استقلال دانشگاه ها در جذب دانشجوی دکترا را گرفت. همچنین در دولت دهم آیین نامه ارتقای درجه علمی اساتید باعث شد روسای منصوب شده دانشگاه ها از سوی وزارت علوم، به راحتی بتوانند بدون درنظرگرفتن نظر اعضای هیات علمی، اساتید را جذب دانشگاه ها کنند. اقداماتی که باعث شد استقلال دانشگاه ها در دولت دهم هم زیر سئوال رود.

حذف یک شبه رشته ها و دانشکده ها

تصمیم های یک شبه برای حذف رشته ها و دانشکده ها طی هشت سال اخیر، مصادیق زیادی در کارنامه دولت های نهم و دهم دارد.  اابتداگروه اقتصاد و توسعه دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی را به کلی منحل شد پس از آن، در آموزش پزشکی، سودای ایجاد بزرگ ترین دانشگاه جهان اسلام باعث انحلال دانشگاه علوم پزشکی ایران شد. اقدامی که در روز های آخر دولت دهم به دوربرگردان طرح های نسنجیده رسید و دوباره انحلال این دانشگاه منتفی شد. در جدیدترین اقدام نیز دولت دهم در اوایل اردیبهشت ماه جاری اقدام به صفرکردن پذیرش دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه شریف کرد.

خمیازه کرسی های آزاد اندیشی 

ایجاد محدودیت برای تشکل های دانشجویی اگرچه در دولت نهم آغاز شد، بیش ازپیش پس از سال 1388 و آغاز دولت دهم قوت گرفت. تشکل ها در دولت دهم جای خود را در دانشگاه ها از دست دادند. در دولت دهم حتی کار به جایی رسید که مسوولان نهاد رهبری به عملکرد ضعیف وزارت علوم در برگزاری کرسی های آزاداندیشی انتقاد کردند. 

 زنان و آموزش عالی

اقدامات مسوولان در دولت های نهم و دهم در حوزه دانشگاه به کام زنان نبود و پیشروی زنان برای کسب مدارج علمی نیز به کام مسوولان وزارت علوم در دولت های نهم و دهم نبود. در فاصله سال های 1384 تا 1388، یعنی مدت زمان فعالیت دولت نهم، دختران سهم خود را در کسب تعداد کرسی های دانشگاهی تغییر دادند.
اقدامی کم نظیر که به حضور 60درصدی دختران و 40درصدی پسران در دانشگاه ها منجر شد. همین موج باوجود ایجاد محدودیت ها خودش را به سال تحصیلی 92- 91 رساند و باز هم معادلات را به هم زد به طوری که بر اساس آمار های رسمی، تعداد زنان متقاضی ورود به دوره دکترا، اولین بار پس از انقلاب ایران به 40درصد از کل شرکت کنندگان رسید.ابراهیم خدایی، رییس سازمان سنجش آموزش کشور، در این رابطه با اشاره تلویحی به ایجاد تعادل از سوی وزارت علوم در نسبت پذیرش دختران و پسران عنوان کرده بود: «در رشته های نظری کنکور، خانم ها بیشتر از آقایان حضور دارند و باید برای این امر تعادل ایجاد شود و در مقطع کارشناسی ارشد تعادل ورودی دختران و پسران به صورت مساوی و در مقطع دکترا نیز 60درصد ورودی مربوط به پسران و 40درصد مربوط به دختران است.»
هم اکنون حدود 20درصد «هیات علمی تمام وقت» دانشگاه های دولتی، زنان هستند و در کل هیات علمی نیز 23درصد هستند و در مجموع دولتی و غیردولتی، حدود 24درصد هستند. در استان هایی مانند قم و کهگیلویه وبویراحمد، سهم زنان در هیات علمی کمتر از 15درصد و درحدود 12 استان محروم کشور، کمتر از 20درصد است. 

دانشگاه آزاد بدون جاسبی، با دانشجو

«امسال به دلیل بالارفتن حقوق استادان و هیات علمی، مجبور به افزایش شهریه شدیم و در صورتی که دولت به دانشگاه آزاد کمک کند، این افزایش حذف خواهد شد.» عبدالله جاسبی، رییس باسابقه دانشگاه آزاد در 21شهریور 84 در حاشیه مراسم افتتاح دانشگاه آزاد واحد گرگان با اعلام این موضوع، «آفند» و پدافند های دانشگاه آزاد و دولت را کلید زد.
با وجود افزایش چندباره شهریه، این مساله با اعتراض دانشجویان و حمایت دولت از آنها مواجه شد؛ به طوری که احمدی نژاد در سفر استانی خود به ایلام در 11 آذر 84، در جمع استادان و دانشگاهیان اعلام کرد: «قرار شده است که آقای جاسبی شهریه ها را پایین بیاورد.» او همچنین افزود: «اگر این کار صورت نگیرد، جاسبی را جریمه می کنیم و اگر باز پایین نیامد، جریمه آقای جاسبی را سنگین تر خواهیم کرد.»
پس از آن در دولت دهم دانشگاه آزاد دوباره ذهن مسوولان وزارت علوم را درگیر خود کرد. دانشگاهی با داشتن بیش از 300هزارمیلیاردتومان دارایی، شش میلیون فارغ التحصیل، یک میلیون و500هزار دانشجو، 33هزار کارمند و املاک فیزیکی ای معادل 14میلیون مترمربع آن قدر ذهن وزارت علوم و مدیرتش را به خود درگیر کرد، که سوم خرداد سال 1389 پس از فروکش کردن غوغای رسانه ای وقف اموال دانشگاه آزاد اسلامی و آغاز بررسی اساسنامه دانشگاه آزاد اسلامی، فرهاد دانشجو از سمت خود در دانشگاه تربیت مدرس تهران کناره گیری کرد. کناره گیری ای که به احتمال ریاست او بر دانشگاه آزاد اسلامی تحلیل شد اما تکذیب های قوی و محکم او احتمال این اقدام را در فضای رسانه ای کشور کاهش داد. پس از آن ورق برگشت و احمدی نژاد با ریاست فرهاد دانشجو بر دانشگاه آزاد مخالفت کرد. اما به هر حال فرهاد دانشجو به ریاست دانشگاه آزاد رسید تا دانشگاه پس از 30سال بدون جاسبی و با دانشجو شود.

پولی شدن دانشگاه ها و سرایت به دوره کارشناسی

پذیرش دانشجویان پولی تنها نقطه خاکستری در کارنامه دولت نهم و دهم است. برخی معتقدند پولی شدن دانشگاه ها به افزایش کیفیت کمک می کند و گروهی دیگر آن را باعث ازبین رفتن عدالت آموزشی می دانند. با این حال این مساله را می توان در کارنامه وزارت علوم در دولت دهم بررسی کرد. بر اساس این اقدام دانشگاه های مادر می توانند دانشجویان را در مقاطع کارشناسی ارشد با 15میلیون تومان شهریه و در مقاطع دکترا با 50 میلیون تومان پذیرش کنند. سیاستی که البته به دوره کارشناسی هم سرایت کرد و بر اساس آخرین آمار در کنکور سراسری سال 92- 91 بیش از 76درصد دانشجویان جذب دانشگاه های پولی شدند.

 تورم دانشجو و سهم اندک در تولید علم

وزارت علوم در دولت های نهم و دهم، با سیاست های خود بیش ازپیش منجر به افزایش صف متقاضیان ورود به دوره کارشناسی ارشد شد. توسعه نیافتن تحصیلات تکمیلی در طول هشت سال اخیر باعث شد که در سال تحصیلی 92-91 تنها 13درصد از متقاضیان ورود به دوره کارشناسی ارشد، جذب دانشگاه شوند. همچنین با تعدد دانشجو، افزایش تعداد اعضای هیات علمی هم نتوانست طی سال های اخیر منجر به افزایش کیفیت و تولید علم در دانشگاه ها شود. کشور ایران به غیر شعبه های دانشگاه آزاد اسلامی، بیش از 2005 دانشگاه و مرکز آموزش عالی دارد. از این میان تنها 10 دانشگاه ایرانی، یعنی 4/0درصد از کل دانشگاه ها، 83/74درصد از کل تولید علم کشور را در اختیار دارند و باقی دانشگاه ها یعنی 6/99درصد از آنها تنها 17/25درصد از تولید علم کشور را در مراکز خود ایجاد می کنند. دانشگاه های علوم پزشکی تهران، تهران، آزاد، صنعتی اصفهان، صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر، تربیت مدرس، شیراز، علوم پزشکی شیراز و فردوسی مشهد 10دانشگاهی هستند که هر کدام سهمی در تولید علم کشور دارد و مجموع این 10 دانشگاه 83/74درصد از کل تولید علم کشور را در اختیار دارند.