توافق؛ خیلی دور، خیلی نزدیک!
یک «تنفس کوتاه» با انقضایی به نظر نامعلوم برای آنچه معاون اقدام خارجی اتحادیه اروپا درباره‌اش نوشته بود «توقف به دلیل عوامل خارجی» صورت گرفته، اما تهران «طرح زیاده‌خواهی جدید آمریکا» را علت اصلی آن می‌دانست. حالا و پس از حدود یک ماه از آخرین نشست‌ها، اروپا هنوز می‌گوید توافق «قریب‌الوقوع» است.
خرداد | امیر عابدپور : وزیر خارجه ایران رسیدن به «توافق خوب» را «دست یافتنی» می‌بیند و واشنگتن می‌گوید توافق «قطعی» نیست.
اتفاق نظر بر سر «نتیجه» در حالی روشن‌ترین پیام تمام طرف‌ها پشت میز مذاکرات هتل کوبورگ تا یک ماه پیش بود که هیئت‌های گفت‌وگو پس از درخواست مسکو مبنی بر «پاسخ صریح و کتبی» کاخ سفید برای تداوم آنچه آنها «حق تجارت، اقتصاد آزاد و همکاری نظامی با ایران» می‌دانستند به پایتخت‌های خود بازگشتند.
اتفاقی غیرقابل پیش‌بینی که گرچه وقایع سال ۲۰۱۵ را تداعی می‌کرد. وزیر خارجه روسیه سه هفته پیش در دیدار با همتای ایرانی خود به طور واضح گفت کشورش برعکس آمریکا دنبال منافع خودخواهانه نیست و هرگز به دوستان خود خیانت نمی‌کند، توافقی که حالا پای مسائل دیگری به جز درخواست مسکو را هم به روند مذاکرات گشوده است.
این در حالی است که ارزش حداکثر دو میلیارد دلاری مراودات تجاری روسیه با ایران هم آن قدر چشم‌گیر نبود که روسیه را دلواپس گرفتن یک سند تضمینی از آمریکا کند. روسیه احتمالاً از امکان برجام به دنبال یافتن یک میان‌بر برای خلاص شدن از تحریم‌های جهانی و رسیدن دوباره به شاهرگ‌های تجاری عظیم‌تری در دنیا بود، آن هم وقتی که نیاز برخی کشورها در قاره محروم آفریقا به محصول استراتژیکی مانند گندم روسیه صد درصدی است و مبارزه با فقر به اندازه تقلا برای انرژی در دنیای امروز ارزشمند است.
با این حال علی امیدی، استاد روابط بین‌الملل دانشگاه اصفهان می‌گوید: «روسیه به دیپلماسی و میز مذاکره پایبند» است. او معتقد است: «اظهارات اخیر روس‌ها نه مانع‌تراشی و نه حتی تعیین شرط، بلکه تنها یک ابراز وجود» بوده است.
روسیه که به خصوص حالا و پس از درگیری در اوکراین بیش از همیشه مورد هجمه‌های بین‌المللی است، به تازگی عضویت در شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد را از دست داده، اتحادیه اروپا پنجمین بسته تحریمی خود را علیه این کشور به تصویب رسانده و حالا به ترتیب بالاتر از سوریه و کره شمالی، جایگاه نخست بیشترین تعداد تحریم‌های جهانی را با رکوردی بی‌سابقه به خود اختصاص داده است، اما هنوز هم ناظران جهانی معتقدند که این تحریم‌ها بیشتر کمّی و چالش‌زا است تا کیفی یا فلج کننده.
اروپا، آمریکا و حتی منطقه از توافق هسته‌ای استقبال می‌کنند، اما اگر نظریه واقع‌گرایی که می‌گوید «تنها ملاک تعیین سیاست خارجی دولت‌ها منافع ملی آنها است» صحیح باشد، توافق هسته‌ای چه مسیری را پیموده و اکنون در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
سیده صدیقه حسینی، استاد روابط بین‌الملل دانشگاه شیخ مفید در این‌باره می‌گوید: «در طول دو دهه تحریم ایران توسط غرب، کشورهای دوست هیچ درخواستی برای آزادی مراودات تجاری ایران بدون دور زدن تحریم‌ها نداشتند، اما حالا و در هنگامه توافق که منفعت خود را در استفاده از بازارهای پرمنفعت مانند انرژی ایران می‌بیند برای توافق به تکاپو افتاده‌اند».
«کشورها محض رضای خدا دیپلماسی را انتخاب نمی‌کنند و شاید هیچ کشوری طرف اصلی مذاکره با ایران نباشد»، امیدی معتقد است: «طرف‌های مذاکره چوب لای چرخ مذاکرات نمی‌گذارند، اگر ایران و آمریکا مستقیم یا غیرمستقیم به نتیجه‌ای برسند، هیچ کشوری نمی‌تواند مانع‌تراشی کند».
همه چیز منوط به رسیدن ایران و آمریکا به یک نتیجه قطعی به دور از تمام واسطه‌های فی ما بین است، چون واقعیت آن است که واسطه‌ها هم می‌توانند در جای خود خطرآفرین باشند، برقراری توافق میان ایران با ۱+۴ اگرچه روی کاغذ اراده همه طرف‌های مذاکره کننده است، اما در حقیقت به نفع شرکای اروپایی و حتی چین نیست، استاد روابط بین‌الملل دانشگاه شیخ مفید، می‌گوید «ایران منبع درآمدی خوب برای هر کشوری است که موفق به سرمایه‌گذاری در ایران شود، بنابراین حتی اروپا نیز از توافق برجام آسیب‌های خود را خواهد دید».
اما ایران و غرب این طرف ماجرا منتظر «چه می‌شود»های پیش رو نمانده‌اند، این مدت ترافیک شانس‌آزمایی کاتالیزورهای متعدد برای تسهیل روند آتی مذاکرات بود.
موضوعی که وزیر امور خارجه کشور با اشاره به آن گفته بود «خارج کردن لیست اشخاص حقیقی و حقوقی از لیست قرمز» از موضوعات جدی مذاکرات اخیر در وین است». او توضیح داده بود «در حوزه اشخاص حقوقی برخی هولدینگ‌های بزرگ اقتصادی ما قرار دارند و یکی از موضوعات، مربوط به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است».
این‌ها همه در حالی است که لابی اسرائیل در آیپک هنوز به شدت تلاش می‌کند تا مانع هرگونه توافق احتمالی میان طرفین شود. سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا می‌گوید: «اختلافاتی اندک ولی مهم» هنوز باقی است و کشورش با اسرائیل بر سر توافق به اختلاف «تاکتیکی» خورده است.
حالا در آمریکا نه فقط قاطبه دموکرات‌ها بر این باورند که ترک میز گفت‌وگو و وضع تحریم‌های فلج کننده علیه ایران بی‌فایده بوده، بلکه برخی جمهوری خواهان سنای آمریکا مانند راند پال نیز بر این عقیده است که «محکوم کردن توافقی که هنوز نهایی نشده به منزله محکومیت اصل دموکراسی است». حالا فرانسه، آلمان و انگلیس هم حتی از «پایان بازی مذاکرات» و «نزدیکی به توافق» می‌گویند.
با این همه گروهی نسبت به نتیجه مذاکرات هسته‌ای ابراز نگرانی کرده‌اند، آنها معتقدند «در توافق احیای برجام در وین «خطوط قرمز ترسیم‌شده نظام حتی بر این فرض که محور مذاکرات و نیز سقف مطالبات ما برجام باشد رعایت نشده و احتمال اعمال مکانیسم ماشه هم وجود دارد»، این گروه خطاب به رئیس جمهوری که او را چهره‌ای جدی در «رعایت خطوط قرمز نظام در مذاکرات» می‌دانند، خواستار «تغییر فوری در تیم مذاکرات» شده‌اند.
اینجا ایستگاه آخر مذاکرات است، همان‌جایی که سخنگوی وزارت خارجه آمریکا آن را «مقطع سرنوشت‌ساز» می‌داند؛ ناظران بین‌المللی احیای برجام را «در حال وقوع اما هنوز با چالش» می‌بینند و از نگاه کمیسیون امنیت ملی مجلس «توافق خوب» نزدیک است، اما به قول باقری کنی، مذاکره کننده ارشد ایران «تا وقتی درباره همه‌چیز توافق نشده باشد، درباره هیچ‌چیز توافق نشده است».
رایزنی‌ها سخت و فشرده هنوز در جریان است، اما «گذر زمان به نفع مذاکرات و احیای برجام نیست»؛ این شاید کلیدی‌ترین جمله‌ای است که همه کارشناسان داخلی، هیئت‌های مذاکره کننده و ناظران بین‌المللی بر این موضوع توافق نظر دارند.
