با تناقض در احادیث مربوط به زنان چه کنیم؟

به گزارش سرویس زنان و خانواده خرداد و به نقل از پایگاه خبری تحلیلی زنان‌پرس، حدیث به گفتار نبی اکرم و ائمه اطهار اطلاق می شود که بخشی از سنت معطوف به آن است و همچنین مورد استناد جامعه مسلمانان برای تفقه در دین و تفسیر آیات و تبیین مسائل مستحدثه قرار می گیرد. لذا توجه به حدیث از تمام جهات چه از لحاظ سند و چه از لحاظ ظاهر و چه از لحاظ تبیین محتوای آن ضروری به نظر می رسد.

بی شک در جامعه جاهلی عربستان که بستر ظهور اسلام بوده است. عکس العمل های بسیاری در گفتار و رفتار پیامبر اکرم و ائمه کرام نسبت به زن برای بازیایی هویت انسانی گم شده او به دست اعرابی که دختران را زنده به گور می کردند و از دارا شدن دختر خجل و مغبون می شدند؛ وجود داشته است. عقلا سننی باید باشد که یک الگوی رفتاری مناسب را برای مردمی که دختران و زنان شان را از کرامت انسانی عاری می دانسته اند؛ ترسیم کرده باشد و بی گمان باید این تغییر برای کسانی که زن را مملوک خویش می دانستند گران آمده و عکس العمل هایی نیز در پی داشته باشد. که حتی گفته اند شخص عمر با احقاق حقوق زنان موافق نبوده است و یکی از کسانی است که احادیث مجعول در زمینه زنان را گسترش داده است. لذا پیغمبر اسلام با پیش بینی گسترش چنین احادیثی و همچنین احادیث مجعول در زمینه های مختلف اسلام دستور داده بودند که احادیثی که از وی نقل می شوند به کتاب خدا عرضه داشته شده و پس از آن مورد پذیرش قرار گیرند.

آن چه از پژوهش های موجود در رابطه با احادیث و روایات بر می آید آن است که بعد از پیامبر و جلوگیری خلیفه دوم از نشر و کتابت احادیث و همچنین همت گماردن کسانی به دستور خلیفه به جعل روایات و انتساب سخنانی متناقض با مفاهیم بنیادین اسلامی به شخص پیامبر، باب حضور سخنانی با عنوان احادیث مجعول و یا احادیثی که ضعف سند دارند در جامعه مسلمانان باز شده است.

علاوه بر مسئله احادیث مجعول مسئله دیگری نیز در مبحث روایات وجود دارد که باید به آن پرداخته شود و آن لزوم تبیین و تفسیر بعضی احادیث و اکتفا نکردن به ظاهر آن برای بهره برداری از حکمت آن است. گاهی روایاتی به صورت تک عبارت در جامعه رواج یافته است که بیانی از یک ماجرای تاریخی است و صرفا با شرح مقدمه و موخره آن به منظور معصوم می توان دست پیدا کرد.

با توجه به مقدمه، بررسی مختصر روایات در مبحث زنان نگارنده را به سه دسته روایات قابل بحث راهنمایی کرد. یک دسته احادیثی هستند که متناقض با آیات و روایات دیگر هستند و کاملا می توان به مجعول بودن آن ها پی برد. دسته دیگر احادیثی می باشند که دارای ضعف سند هستند و نمی توانند به عنوان حکمی عام مورد استناد قرار گیرند و دسته سوم احادیثی هستند که محتوای آن قابل بحث است  و اکتفا به ظاهر روایت، منتج به دریافت مفهومی قابل قبول نخواهد شد. که برای هر دسته از این روایات مثالی آورده خواهد شد.

روایات متناقض با آیات و روایات دیگر

درباره آفرینش زن روایتی است که ابو بصیر از امام صادق (ع) نقل کرده است که وقتی آدم را خواب ربود، خدا از دنده چپ آدم که کج و سوی شکم است، حوا را خلق کرده است. ۱ با نگاهی ظاهری به آیات قرآن درباره خلق آدم و حوا متوجه خواهیم شد که این حدیث مجعول و صد در صد با آیات قرآن متناقض است. چرا که آیه نخست سوره نساء۲ اشاره به آن دارد که زن و مرد از حقیقتی یگانه آفریده شده اند. همچنین در حدیثی طولانی از امام جعفر صادق نقل شده است که عنوان کردن خلقت زن از دنده مرد امری خلاف وحی و خلاف واقع است. در نتیجه مساله آفرینش زن از مرد مساله ای کاملا مجعول است که حتی پایه برخی روایات مجعول دیگر قرار گرفته است که مالکیت مطلقه مرد از زن را نتیجه آفرینش زن از مرد می داند.

برای بیان مثالی دیگر می توان به مساله فریب خوردن حوا از شیطان و بیرون رانده شدن ایشان و آدم از بهشت به علت این امر اشاره کرد. در تفسیر البرهان ۳ روایتی طولانی وجود دارد که به ماجرای تلاش شیطان برای فریب آدم می پردازد که وقتی شیطان از فریب آدم مایوس می شود به سراغ حوا می رود و او را وعده می دهد که اگر از درخت تناول کند امر و نهی مرد با او خواهد شد و تسلط بر مرد را به دست خواهد آورد. حوا به طمع این امر به سمت درخت می رود و از آن تناول می کند و وقتی می بیند اتفاق ناگواری برای او رخ نمی دهد، آدم را نیز بر این امر ترغیب می کند و در نتیجه آن آدم دچار لغزش می شود. این روایت علنا با آیات ۳۵ و ۳۶ سوره بقره منافات دارد. در این آیات به ماجرای شجره پرداخته و عنوان می شود:

و قلنا یا آدم اسکن انت و زوجک الجنه و کلا منها رغداً حیث شئتما و لاتقربا هذه الشجره فتکونا من الظالمین، فازلهما الشیطان عنها فاخرجهما مما کانا فیه … با توجه به فازلهما الشیطان متوجه خواهیم شد که شیطان هر دوی ایشان را دچار لغزش کرده است. این روایت مجعول و همچنین روایاتی دیگر با همین محتوا دلیل استناد روایاتی دیگر با مضمون شر بودن زن ها نیز شده است. ۴

روایات ضعیف السند

به عنوان مثال در این بخش به بررس روایتی در خصوص نهی زنان از علم آموزی می پردازیم. نوشته اند صدوق در خصال از احمد بن قطان از حسن بن علی العسکری از محمد بن زکریای بصری از جعفر بن محمد بن عماره از پدرش از جابر ابن یزید جمعی نقل کرده است: شنیدم که امام باقر فرمود: “برای زنان جایز نیست، سکونت در غرفه ها و نیز یادگیری نوشتن و مستحب است برای آن ها یادگیری ریسندگی و سوره نور و کراهت دارد بر آن ها سوره یوسف”. آیت الله خویی درباره احمد بن قطان راوی این حدیث گفته اند: بعید نیست  که این شخص از عامه۵ باشد، چنانکه برخی استظهار کرده اند. ۶

همچنین روایت دیگری در باره جمعیت زنان راه یافته به بهشت در مقایسه با مردان آورده شده است که تعداد آن ها را بسیار اندک تر از مردان عنوان کرده است. خانم دکتر علاسوند در مجلد اول کتاب زن در اسلام نوشته اند: این روایت از دو منبع نقل شده است. یکی از آن دو مرحوم کلینی است و دیگری را شیخ طوسی در من لا یحضره الفقیه آورده است. طریق نخست را طریق ضعیفی دانسته اند؛ زیرا در سند روایت محمد بن سنان است که مشهور، وی را تضعیف کرده اند و حدیث بعدی نیز مرسل۷ است.

حدیث دیگری نیز وجود دارد که به گفته محققین علوم دینی دارای ضعف سند است و آن روایت معروفی از حضرت فاطمه زهرا با این عبارت می باشد که : خیرُ لِلنساءِ اَن لا یَرَینَ الرجال وَ لا یَراهُنَّ الرجال . ۸ این روایت بدان معنی است که برای زنان بهتر آن است که مردان را نبینند و مردان نیز آن ها را نبینند. مطمئنا اگر قرار باشد این روایت بالواقع گفته حضرت زهرا باشد دیده شدن در این روایت باید با رعایت حجاب مد نظر حضرت قرار گرفته باشد چرا که در صورت عدم رعایت حجاب حضور زنان در مقابل مردان نامحرم خلاف خیر نیست بلکه جایز نیست و حرام است.

روایات با محتوای قابل بحث

در خطبه هشتاد نهج البلاغه عبارتی آمده است که در ادبیات مسلمانان بسیار متداول می باشد و آن سخن گفتن از ناقص العقلی زنان است. با توجه به شروح مختلفی که این خطبه را از حالت عام در آورده و مخاطب را عایشه بعد از خروج از مدینه می داند اما گاهی این عبارت در جامعه به طور عام به زنان اطلاق می شود. برای بررسی این عبارت می توان به آیه ای از قرآن استناد کرد. آیه ۹۵ سوره تین ۹ اشاره به آن دارد که انسان در بهترین شکل و نظام آفریده شده است. آورده اند تقویم به معنای درآوردن چیزی به صورتی مناسب و با نظامی معتدل و کیفیتی شایسته است. لذا اگر نقص در عبارت مذکور نوعی کمبود و عدم وجود ویژگی ای در زن به حساب بیاید که برآیند آن وجود ضعف در نظام خلقتی زن باشد با آیه مذکور که در آن به خلقت انسان یعنی چه زن و چه مرد به صورتی مناسب و کیفیتی شایسته اشاره دارد؛ تناقض دارد. علاوه بر آن که برخی از علما این خطبه را ضعیف السند عنوان کرده اند و همچنین اگر بپذیریم این عبارت خصوصیتی را درباره تمام زنان و به صورت عام نسبت دهد باید بدانیم که با توجه به آیه فوق این نقص نه به معنای مصطلح کمبود و ضعف بلکه باید اشاره به ویژگی ای داشته باشد که هماهنگ با ویژگی های دیگر زنانه نظام احسن تقویمی را برای خلقت زن به ارمغان بیاورد. باید این صفت همخوان با دیگر صفات و یکی از امتیازات زنان به شمار بیاید.

کلینی به سند معتبر از مسعده بن صدقه از امام صادق از امیر المومنان نقل کرده است که رسول خدا فرمود: النساء عی و عوره فاستروا عیهن بالسکوت و استروا عوراتهن بالبیوت بدان معنی که زنان از نظر بیان ناتوان و از نظر جسمی آسیب پذیرند. بنابراین با سکوت ناتوانی آنان را بپوشانید و با قرار دادن آنان در خانه از آسیب پذیری ایشان جلوگیری کنید.

در لسان عرب عورت به معنای چیز زشت و قبیح، همچنین به رخنه ها و شکاف هایی که در دیوار خانه وجود دارد که صاحب خانه از آن ها احساس نا امنی می کند و همچنین به چیزی گران بها گفته می شود. در بعضی بیان ها برای ترجمه این حدیث معنای اول گرفته  و رواج داده شده است و لزوم خانه نشینی زنان از آن برآمده است. اما با توجه به حدیث معروف المراه ریحانه و لیست بقهرمانه ۱۰ می توان بر معنای اول تشکیک وارد کرد و معنای سوم را مورد نظر دانست. همچنین بعضی از مفسرین عورت را به معنای دوم گرفته و با توجه به آسیب پذیری جنسی زن، استروا بالبیوت را تزویج زنان دانسته اند. ۱۱

با توجه به موارد مذکور به نظر می رسد بررسی روایات، مخصوصا احادیث مربوط به زنان که با حقوق انسانی نیمی از جامعه سر و کار دارد باید بررسی ای عالمانه بر مبنای علم رجال و همچنین در هم خوانی با یک نظام منسجم از آیات و روایات مورد پذیرش باشد.

۱-محدث نوری، ج۱۴، ب۱۷، ح۱، ص۳۲۴

۲-یا ایها الناس اتقوا ربکم الذی خلقکم من نفس واحده و خلق منها زوجها و بث منهما رجالا کثیرا و نساء

۳-بحرانی، البرهان، ج۱، صص۷۹-۸۰

۴-المراه شر کلها و شر ما فیها انه لا بد منها – نهج البلاغه خطبه ۲۳۸- که البته احادیث معارضی با این حدیث وجود دارد از قبیل آن که مرحوم صدوق در روایتی از امام صادق آورده است: بیشتر خیر در زنان است. این حدیث در وسائل الشیعه، جلد ۱۴ و صفحه ۱ آورده شده است.

۵-در اصطلاح فقهی به اهل سنت عامه می گویند.

۶-روا سازی خشونت علیه زنان در احادیث مجعول، عباس نیکزاد، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان، شماره ۲۳

۷-حدیث مرسل حدیثی است که راوی و محدّث آن با حذف واسطه‏های قرار گرفته در زنجیره سند، آن را مستقیماً به شخص معصوم(ع) برساند. حدیث مرسل از احادیث ضعیف به شمار میرود.

۸-فرهنگ سخنان حضرت زهرا، ص ۱۲۳ 

۹-لَقَد خَلَقنا الانسانَ فی احسن تقویم

۱۰-محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۵، ص۵۱۰

۱۱-حضور زن، احمد طاهری نیا، صص۸۴-۸۷ 

* ریحانه ذوالفقاری