انقلاب اسلامی و ملزومات راه سوم برای زنان
هاجر سادات قاسمی
"...چرا در برخى از بخش هاى كشورمان طلاق زياد است؟...چه كنيم كه حق همسر -حق زن، حق شوهر- حق فرزندان رعايت شود؟ چه كنيم كه طلاق و فروپاشى خانواده، آنچنان كه در غرب رائج است، در بين ما رواج پيدا نكند؟ چه كنيم كه زن در جامعه ما، هم كرامتش حفظ شود و عزت خانوادگى اش محفوظ بماند، هم بتواند وظائف اجتماعی اش را انجام دهد، هم حقوق اجتماعى و خانوادگى اش محفوظ بماند؟ چه كنيم كه زن مجبور نباشد بين اين چند تا، يكى را انتخاب كند؟ اينها جزء مسائل اساسى ماست...." رهبر انقلاب، مهر 1391
بدون شک انقلاب اسلامی دستاوردهای فراوانی برای زنان ایرانی داشته است که علاوه بر رشد آمار شاخص هایی چون سواد، تحصیلات عالی و گسترش بهداشت و درمان، در حافظه تاریخی و فرهنگی زنان این سرزمین نیز ثبت شده و زندگی بسیاری را تغییر داده است. آنان، دورانی را به خاطر می آورند که مبتنی بر تفکر سنتی منتسب به دین، برای فعالیت های فکری، تحصیلات و حضور اجتماعی، ناتوان در نظر گرفته می شدند و از سوی دیگربه دلیل فساد حکومت پهلوی، حضور اجتماعی و تحصیلات برای آنان مستلزم کنار گذاردن ارزش های اسلامی بود. لذاچنین فعالیت هایی مفسده انگیز محسوب می شد. امام خمینی(ره) در چنین شرایطی راه سوم را پیش پای زنان نهاد و آنان را به الگوگیری از حضرت زهرا(س) و تلفیق حضور اجتماعی عفیفانه و فعالانه با نقش های خانوادگی ترغیب و هدایت کرد و از این مسیر، تحولی اساسی و سریع در نگاه زن و مرد ایرانی ایجاد نمود. نظام جمهوری اسلامی نیز زمینه این حضور را فراهم ساخت. خانواده ها به حکومت اسلامی اعتماد کردند و زنان راه سوم، با اعتقادات مذهبی وارد دانشگاه شدند و در رشته های مختلف تخصص گرفتند، وارد دستگاه های اجرایی و سیاست گذاری و تحقیقاتی شدند و توانمندی های خود را نشان دادند و در عین حال تلاش کردند وظایف خود را به عنوان همسر و مادر به نحو احسن انجام دهند. در چنین شرایطی بود که مشکلات جدید آرام آرام رخ نمود.
زنان مشتاق بودند در کنار نقش های مادری و همسری، توانمندی های خود را در سایر عرصه ها نیز به کار گیرند. نیازمند شرایطی برای اشتغال بودند که به آنها امکان برقراری تعادل در بین نقش های مختلف را بدهد. نیازمند آن بودند که موقعیت جدیدشان از سوی همسران به رسمیت شناخته شود و حمایت شوند. نیازمند آن بودند که قوانین مدنی و قوانین خانوادگی این رشد و جایگاه جدید را برای زنان به رسمیت بشناسد و لحاظ کند. خلأ ها در حوزه قوانین، ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به تدریج آشکار شد. آمار طلاق بالا رفت. تمایل به ازدواج کاهش پیدا کرد. حیا، عفاف و غیرت در زنان و مردان کم رنگ شد. مصرف گرایی و تجمل، جایگزین قناعت و ساده زیستی شد و ارزش ها تغییر کرد.
چرا انقلاب اسلامی که راه سوم و الگوی زن آرمانی اش حضرت زهرا(س) و خانواده آرمانی اش، اهل بیت پیامبر(صلوات الله علیهم) بودند، در چنین مسیری قرار گرفت؟ چرا آن شروع درخشان، چنان که شایسته اش بود ادامه پیدا نکرد و با آسیب های جانبی متعدد مواجه شد؟ کجا راه را اشتباه رفتیم و چه کارهایی باید می کردیم که نکردیم؟
نگاهی دقیق به روند تغییرات در حوزه مسائل زنان و خانواده و بسترهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن، در یافتن پاسخ کمک می کند؛ راه سومی که امام خمینی(ره) پیش پای زنان گذاردند، نمی توانست در ساختارها و بسترهای سنتی و مدرن، دوام بیاورد. تفکرات سنتی به زنان اجازه شکوفایی در عرصه فعالیت ها و دانش های جدید را نمی داد و ساختارهای مدرن نیز زنان را برای خود قالب می زد و اجازه نمی داد شاخص های سبک زندگی اسلامی را رعایت کنند. سیستم آموزشی مدرن متناسب با روحیات زنانه نبود. ارزش های خاصی را منتقل می کرد و سبک زندگی ویژه خود را تحمیل می نمود. بازار کار، زنان را در جهت منافع خود به کار می گرفت و اجازه انعطاف به آنان نمی داد. سبک زندگی و ارزش های جامعه مدرن با تمام قوا از طریق رسانه های ملی و برون مرزی ترویج می شد.
راه سوم نیاز به نرم افزارها، ساختارها و بسترهای ویژه ای متناسب با خود داشت؛ اما جمهوری اسلامی تنها در بعضی عرصه ها مانند طرح نظام سیاسی یا نهادهای انقلابی، توانست نرم افزارهای متناسب با انقلاب را تولید کند و در سایر زمینه ها نسخه های مدرنتیه را از سر ناآگاهی یا اضطرار یا عامدانه به تمامی یا به صورت التقاطی و ناقص و ناکارآمد به کار گرفت. رویکردهای توسعه ای که توسط تکنوکرات ها پس از جنگ اتخاذ شد، جلوه ای از این وضعیت است که آثار خود را در حوزه مسائل زنان و خانواده نیز بر جا گذاشت. به ویژه آنکه خانواده ها پس از سال ها مقاومت در مقابل نفوذ مدرنیته به جمهوری اسلامی و ریشه های عمیق دینی آن اعتماد کرده و حساسیت های گذشته خود را به فراموشی سپرده بودند و لذا در مقابل این موج جدید آسیب پذیر شدند.
برای این نقیصه بزرگ در جمهوری اسلامی شاید نتوان انقلابیون گذشته را سرزنش کرد. آنان یکی از بزرگترین و تأثیرگذارترین پدیده های اجتماعی دوران معاصر را رقم زدند و به جای یک سلطنت پلیسی که از سوی قدرت های جهانی حمایت می شد، برای اولین بار پس از صدر اسلام، با احیای دولت اسلامی، ولی فقیه را در رأس حکومت مردم سالار قرار دادند.
پس از پیروزی انقلاب و استقرار یک نظام مستحکم، فتنه ها از هر سو بالا گرفت و اگر چه نهادهای کارآمدی چون جهاد سازندگی، سپاه یا بسیج در راستای اهداف انقلاب شکل گرفتند، اما فرصتی برای کارهای علمی و تحقیقاتی مفصل نبود تا جمهوری اسلامی در حوزه های مختلف مانند اقتصاد، آموزش و فرهنگ، ساختار و نرم افزار مورد نیازش را تولید کند. پس از پایان جنگ البته این فرصت فراهم شد، اما مسئولان وقت چندان ضرورتی برای تولید و به کارگیری نسخه های اسلامی و بومی در اقتصاد، فرهنگ و جامعه سازی نمی دیدند. از این مقطع، طبیعتاً این وظیفه سنگین بر دوش نخبگان و اندیشمندان انقلابی حوزه و دانشگاه قرار گرفت تا آنچه جمهوری اسلامی برای اداره جامعه با رویکرد اسلامی نیاز دارد، تولید کنند؛ اما متأسفانه هنوز بعد از دو دهه، تحرک و تلاش یا دستاورد قابل اعتنایی در این زمینه دیده نمی شود. حوزه زنان و خانواده نیز از جمله زمینه هایی است که باید به همراه پیش نیازهایش در عرصه اقتصاد، فرهنگ، رسانه و آموزش، مورد توجه جدی قرار گیرد.
ما نیاز داریم جایگاه زنان را در خانواده و جامعه متناسب با توانمندی ها و نیازهای امروزشان و با توجه به غایتی که مکتب اهل بیت برای زندگی زنان و مردان نشان می دهد، بازتعریف کنیم و در این مسیر تا حد ممکن از فشار و سلطه گفتمان های سنت و مدرنیته و تحمیل و تأثیرگذاری شان بپرهیزیم و خلأهای فقهی و قانونی را بدون فروافتادن در ورطه عرفی نگری و روشنفکری دینی، پر کنیم. ما نیاز داریم در طراحی و اصلاح ساختارهای آموزشی و اقتصادی، حقیقتاً خانواده محور حرکت کنیم و نیاز داریم در محتوای فعالیت های فرهنگی و روش های کار فرهنگی در جهت ترویج ارزش ها و سبک زندگی مطلوب در حوزه زنان و خانواده بازنگری کنیم و فراموش نکنیم اندیشه ها و ساختارها و ارزش های رقیب، منتظر ما نمانده اند و با تمام قوت و تأثیرگذاری عمیق در جامعه، این میدان را برای مبارزه با انقلاب اسلامی انتخاب کرده اند و امید پیروزی دارند.
