زنان مهندس؛ سردرگم میان بودن و نبودن

  به پاس گرامیداشت خدمات ارزنده دانشمند ایرانی ”ابو جعفر محمدبن محمدبن حسن طوسی" مشهور به خواجه نصیرالدین، فیلسوف، متکلم، فقیه، دانشمند، ریاضیدان و منجم ایرانی در سده هفتم، در ایران پنجم اسفندماه به نام روز مهندس نام‌گذاری شده است. 

به نقل از مهرخانه, خواجه نصیرالدین طوسی، رصدخانه مراغه را بر فراز تپه‌ای در شمال غربی شهر که محکم‌ترین سازه و با زیباترین معماری است، تأسیس کرد. او با اختراعات ویژه و با به‌کارگیری ابزارهای مهندسی توانست طول و عرض شهرها، جهت‌گیری و اندازه‌گیری شیب و فرازها و تعیین افق در جهات مختلف را دقیق محاسبه کند و امروز پس از گذشت قرن‌ها از آن روز، دختران و پسران زیادی رشته‌های فنی و مهندسی را برای ادامه تحصیل خود انتخاب می‌کنند و به موفقیت‌های روزافزونی در این زمینه دست پیدا کرده‌اند؛ اما هنوز هم در اکثر کشور‌های دنیا و ازجمله مردان پیشتاز حضور در رشته‌های مهندسی هستند.

زنان و گرایش به مهندسی در کشورهای صنعتی و درحال توسعه
البته زنان نسبت به مردان، ترجیحات مختلفی در رشته‌‌های تحصیلی دانشگاهی دارند. این تفاوت‌ها تقریباً در کشور‌های صنعتی و در حال توسعه مشابه است. زنان عمدتاً علاقه‌مند هستند در رشته‌‌های علوم انسانی و هنر شرکت کنند. علوم اجتماعی گزینه بعدی آنان است؛ در حالی‌که علوم طبیعی و مهندسی رشته‌‌هایی هستند که زنان کمترین علاقه را به آنها دارند. 

آمار نشان می‌دهد زنان در کشور‌های صنعتی عموماً در صورت داشتن تحصیلات دانشگاهی از فرصت‌های اشتغال بیشتری برخوردار می‌شوند. با این وجود تمایل آنها برای رشته‌‌های مرتبط با علم و تکنولوژی پایین است. در اتحادیه اروپا و ژاپن حدود 70 درصد دانشجویان رشته علوم انسانی، هنر و تعلیم و تربیت را انتخاب می‌کنند. در رشته‌‌های علمی، زنان عمدتاً به رشته‌‌های پزشکی و علوم وابسته به آن علاقه‌مند هستند. در نقطه مقابل، زنان دانشجوی علاقه‌مند به رشته‌‌های فنی به ویژه مهندسی بسیار کم هستند. نسبت زنان در تخصص‌‌های فنی در رشته‌‌های متنوع و گسترده تکنولوژی بسیار متفاوت است. برای مثال در آلمان در سال 2000، فقط 7.5 درصد از دانشجویان در رشته مهندسی برق را زنان تشکیل می‌دادند. در حالی که 50 درصد از دانشجویان مهندسی زیست‌شناسی را زنان تشکیل می‌دادند. 

تعداد زنان دانشجوی علاقه‌مند به تحصیل در رشته علوم طبیعی در اتحادیه اروپا از ژاپن بیشتر است. در میان کشور‌های اروپایی مردم پرتغال و ایتالیا در مقایسه با سایر کشورها بیشتر به علوم و ریاضی، حسابداری، مهندسی، صنعت، ساختمان و رشته‌‌های وابسته به آنها علاقه‌مندند. 

در آلمان زنان در مقایسه با سایر کشور‌های اروپا به رشته‌‌های فنی و مهندسی کمتر علاقه‌مندند. گرچه زنان در جهان حدود بیش از 40 درصد از دارندگان مدرک دکترا را تشکیل می‌دهند، اما میزان مشارکت آنها در رشته‌‌های تحصیلی متفاوت است. علوم زیستی بیشترین فارغ‌التحصیلان دکترا را به خود اختصاص داده است (حدود 50 درصد)، سپس ریاضیات (30 درصد)، علوم فیزیک (27 درصد)، مهندسی (20 درصد) و حسابداری (19 درصد) که این آمار بر حسب جوامع مختلف متفاوت است. 

به نظر می‌رسد زنان نسبت به مردان کمتر علاقه‌مندند که تحصیلات‌شان را در رشته‌‌های مرتبط با تکنولوژی؛ مانند مهندسی ادامه دهند. افزون بر آن بسیاری از زنانی که دانشگاه را پس از کسب اولین مدرک ترک می‌کنند عموماً در شغل‌‌هایی که دستمزد پایینی دارند، استخدام می‌شوند. در دانمارک برای مثال 70.8 درصد از نیروی کار فنی ماهر، زنان هستند؛ در حالی‌که فقط 16.8 درصد از محققان دانشگاهی در رشته‌‌های فنی زنان هستند. 

در آلمان زنان 49.9 درصد از نیروی فنی ماهر را تشکیل می‌دهند، اما فقط 12 درصد از متخصصان دانشگاهی در رشته‌‌های مرتبط را زنان تشکیل می‌دهند. 

در سوئد، شیوه‌های انتخاب رشته‌‌های تحصیلی در چند سال گذشته تغییر چندانی نداشته است و اشتغال زنان در مشاغل آموزشی مانند معلمی ‌همچنان در سه دهه گذشته حدود 80 درصد است؛ در حالی‌که در رشته‌‌های مربوط به تکنولوژی تا 25 درصد رسیده است. 

آمارهای وزارت علوم چه می‌گوید؟
در کشور ما نیز گرایش دختران به رشته‌های فنی و مهندسی به خصوص در یک دهه اخیر افزایش یافته است، ولی باز هم مردان سهم قابل توجهی از رشته‌های مهندسی را به خود اختصاص داده‌اند و اکثر زنان علاقه‌مندِ تحصیل در رشته‌های علوم انسانی هستند. 

زنان به خاطر موانع موجود، هنوز نتوانسته‌اند سهم قابل توجهی از اشتغال در این رشته‌ها را به خود اختصاص دهند و برخی دیگر پس از ورود به دانشگاه و تحصیل در رشته‌های فنی و مهندسی به این نتیجه می‌رسند که کاش رشته دیگری را انتخاب می‌کردند و این خلأ عدم شناخت از رشته و آینده شغلی، آنها را آزار می‌دهد.

براساس آمار‌های مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی که در جدول زیر ملاحظه می‌کنید؛ تعداد و درصد حضور دختران در رشته‌های فنی و مهندسی در سال‌های 74 تا 90 با فراز و نشیب‌هایی روبه‌رو بوده است و در سال تحصیلی 86-87 شاهد حضور چشم‌گیر زنان در رشته‌های مهندسی بوده‌ایم، ولی دختران در سال تحصیلی 1389-1390 تنها 25 درصد از کرسی‌های دانشگاه‌های فنی و مهندسی را نصیب خود کرده‌اند.

 آمار دانش‌آموختگان و فارغ‌التحصیلان رشته‌های مهندسی بین سال‌های(84-89) نیز با سیر صعودی و نزولی همراه بوده و براساس آخرین آمار موجود در سایت وزارت علوم 19 درصد فارغ‌التحصیلان این رشته‌ها را زنان تشکیل می‌دهند و نسبت به سال‌های گذشته کاهش داشته است.

  رشته الکترونیک با روحیه‌ام سازگار نبود
صرف‌نظر از آمار باید به مشکلات و مسائلی که باعث می‌شود زنان کمتر به این رشته‌ها رغبت داشته باشند، توجه کرد. برای شناخت بیشتر از پیامدهای مثبت و منفی تحصیل و اشتغال زنان در رشته‌های فنی و مهندسی به گفتگو با تعدادی از زنان مهندس پرداخته‌ایم که هر کدام با توجه به رشته خود به بیان مشکلات خود پرداخته‌اند.    

الهام اکبری دختر 25ساله‌ای است که تحصیلات خود را در مقطع کارشناسی ارشد علوم تربیتی ادامه می‌دهد. او که دلٍ خوشی از تحصیل در رشته‌های فنی ندارد به مهرخانه می‌گوید: "مهندسی الکترونیک می‌خواندم. از همان اول به رشته‌ام علاقه زیادی داشتم و البته ناگفته نماند که به خاطر اسم و رسم و پرستیژ آن را انتخاب کردم، ولی کم کم احساس کردم با روحیه‌ام سازگار نیست، ولی باز هم لیسانسم را گرفتم و دو سال بیکار بودم؛ چون نتوانستم شغلی مطلوب و در محیطی مناسب پیدا کنم. به همین خاطر تغیر رشته دادم و برای فوق لیسانس رشته علوم تربیتی را انتخاب کردم و از این بابت راضی‌ام."

جذب نیروی خانم نداریم
معصومه‌ هاشمی‌28 ساله نیز مهندس ساز‌ه‌های ریلی است که مطابق تخصصش کار مناسبی پیدا نکرده است.  معصومه می‌گوید: "رتبه‌ام در کنکور 3000 شد و بدون شناخت این رشته را برای تحصیل انتخاب کردم. البته توانستم به خوبی و با معدل بالا فارغ‌التحصیل شوم، اما پس از کسب مدرک لیسانس هیچ شغلی در راستای مروط به رشته‌ام پیدا نکردم و این در حالی است که خیلی از پسرانٍ هم‌رشته من بلافاصله جذب مترو و یا راه‌آهن شدند و هر جایی که فرم پر کردم گفتند جذب نیروی خانم نداریم."

اشتغال در این حرفه شبانه‌روزی است؛ از فرزندم غافل می‌شوم...
طیبه کریمی ‌32 ساله نیز فوق‌لیسانس معماری دارد. او با عشق این رشته را انتخاب می‌کند و از دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل می‌شود؛‌ با وجود آنکه کارت نظام مهندسی دارد و می‌تواند به عنوان مهندس ناظر ساختمان فعالیت کند، اما می‌گوید در این زمینه نیز فرصت برای حضور مردان بیشتر از زنان است؛ البته همسرش نیز فارغ‌التحصیل همین رشته است و درکنار یکدیگر به فعالیت در این زمینه می‌پردازند، ولی تأکید می‌کند که اگر شوهرش هم فارغ‌التحصیل همین رشته نبود، شاید به سختی کسی به او اعتماد می‌کرد.

البته مهندس کریمی ‌از سوی دیگر به این نکته نیز اشاره می‌کند که اشتغال در این حرفه تلاش شبانه‌روزی می‌طلبد و باعث شده که او بارها از فرزندش غافل شود.

او ادامه می‌دهد: البته من معتقدم طراحی معماری خانه با نظر یک مهندس معمار خانم و زیر نظر او بهتر صورت می‌گیرد؛ چراکه گاهی اوقات نیازهای زنان در طراحی خانه‌ها دیده نمی‌شود و غالباً مردان از این نکته غافلند.

سرکشی از کارخانه‌ها؛ کار سختی است
مینا اقوامی ‌33 ساله نیز فاغ‌التحصیل رشته مهندسی ایمنی است و به خاطر طرحش مجبور می‌شود به یکی از کارخانه‌های زنجان برود. او حالا 8 سال است که در این رشته مشغول به کار است، ولی می‌گوید: "سرکشی یک زن از کارخانه‌ها به دلیل محیط کاری موجود در آنجا کار بسیار سختی است. با توجه به اینکه مجبوریم اکثراً به خارج از شهر و یا شهرستان‌های دیگر برویم و تا حدودی احساس عدم امنیت نداریم."

تا به حال نشده با مانعی در مسیر پیشرفتم مواجه شوم
اما سمیه خدارحمی ‌24 ساله مهندسی کامپیوتر خوانده و اکنون به برنامه‌نویسی مشغول است، او از این انتخاب بسیار راضی است و می‌گوید: "من از هنرستان به رشته کامپیوتر روی آوردم و علاقه زیادی به رشته‌های فنی داشتم، در کنکور دانشگاه آزاد در رشته کامپیوتر پذیرفته شدم و حالا دو سالی است که لیسانس گرفته‌ام و حجم کارهایم به حدی بالاست که فرصت ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر را ندارم و تا به حال نشده با مانعی در مسیر پیشرفتم مواجه شوم."

مجبور به ترک تحصیل شدم
نسیم احمدی نیز مهندسی کشتی‌سازی خوانده است و از آنجایی‌که آموزش‌دیدگان این رشته باید دو سال در جنوب کشور مشغول به تحصیل باشند، نتوانست درسش را ادامه دهد و مجبور شد بعد از دو سال ترک تحصیل کند. 

قطعاً تا مقطع دکترا آن را ادامه می‌دهم
الهه فاضلی دانشجوی ترم سه رشته مهندسی معماری دانشگاه آزاد در خصوص علاقه به رشته‌اش می‌گوید: "من از اول دبیرستان آرزویم بود که رشته معماری را در دانشگاه انتخاب کنم؛ چراکه دخترخاله‌ام فارغ‌التحصیل این رشته بود و کارهایش برایم جذابیت داشت. الان هم خیلی به رشته‌ام علاقه دارم و قطعاً تا مقطع دکترا آن را ادامه می‌دهم، ولی بعضی اوقات حجم کارهای عملی که باید ارائه دهم خیلی اذیتم می‌کند."

به آینده این رشته خوش‌بین هستم
سمانه عابدینی دانشجوی ترم 4 رشته مهندسی کامپیوتر نیز اگرچه به رشته‌اش از ابتدا علاقه ای نداشته است، ولی می‌گوید: "به خاطر بازار کار این رشته آن را انتخاب کردم و البته پدرم نیز مشوق من برای ورود به این رشته بود؛ از طرفی رشته مهندسی کامپیوتر جای خلاقیت و پیشرفت زیادی دارد و به آینده آن می‌تواند خوش‌بین بود."

در شرکت ما زنان مهندس تنها در بخش کنترل نقشه حضور دارند
از سوی دیگر مدیر یکی از شرکت‌های ساختمان‌سازی وابسته به شهرداری در گفتگو با مهرخانه در خصوص به‌کارگیری زنان مهندس می‌گوید: "در شرکت ما زنان مهندس تنها در بخش کنترل نقشه حضور دارند و در بخش‌های دیگر چون نقشه‌کشی و نظارت و ... از آنها استفاده نمی‌کنیم."

وی در این خصوص گفت: "حجم کار در این شرکت‌ها بالاست و ما باید پاسخ‌گوی مشتریانمان باشیم، ولی زنان به دلیل شرایط خانوادگی، ممکن است نتوانند آن‌طور که باید در این شرکت کار کند و نیاز به مرخصی داشته باشند."

اشتغال و تحصیل زنان در رشته‌های مهندسی نیازمند سیاست‌های جدید
به هر حال مسلم آن است که نقشی که زنان می‌توانند در رشته‌های فنی و مهندسی با توجه به روحیات زنانه داشته باشند، مشخص نیست و همین امر باعث شده که تعداد بسیاری از آنها یا وارد بازار کار نشوند یا برای ورود به بازار کار با موانع بسیاری مواجه باشند و عملاً بخشی از بودجه کشور که برای این افراد هزینه می‌شود، به هدر رود.

همین دغدغه موجب شد که در برخی از برهه‌های زمانی با سهمیمه‌بندی جنسیتی رشته‌های فنی مواجه شدیم، که البته این سهمیه‌بندی با توجه به دیدگاهی که قائل به دسترسی به فرصت‌های برابر آموزشی است، با چالش‌های بسیاری مواجه شد. از این‌رو لازم است تا سیاست‌گذاران علم و تکنولوژی در کشور با توجه به ویژگی‌های زنانه، به ارائه شرایط تحصیل و اشتغال زنان در رشته‌های فنی و مهندسی مشکلات بپردازند و البته در این زمینه آگاهی‌بخشی به دختران و خانواده‌های آنها درخصوص تحصیل و اشتغال در رشته‌های فنی مثمرثمر است تا دختران از همان ابتدا با نگرشی درست اقدام به تحصیل در این رشته‌ها کنند.