دلایل و پیامدهای اعتراضات اخیر در ترکیه
رضا صولت
ترکیه از ژوئن 2013 شاهد تظاهرات و اعتراضات گسترده مردمی به بهانه تخریب پارک قدیمی گزی در مرکز شهر استامبول بوده است. اما مجموعه ای از عوامل سبب این رویداد در ترکیه شده است که پیامدهایی جدی برای این کشور در پی داشته است. بعضی از تحلیل ها این تحولات را به عنوان "بهار ترکی" در ترکیه در نظر گرفته اند. اما تقویت پایه های دمکراسی در ترکیه که در سایه موفقیت های اقتصادی حزب "عدالت و توسعه" کسب شده مانع از حرکت این تحولات همانند تحولات بهار عربی خواهد شد.
با شروع تحولات منطقه و مواضع اردوغان بسیاری وی را پس از سال 2011 متهم به در پیش گرفتن یک دستور کار اسلامی نمودند. ممنوعیت فروش مشروبات الکلی در 100 متری مسجد و مدرسه یکی از قوانینی است که مورد اعتراض معترضین است، اما اسلامی نمودن بیشتر ترکیه بخشی از علل مخالفت معترضین با اردوغان است. در واقع مجموعه ای از عوامل باعث گردیده که اردوغان در نگاه اپوزیسیون تا حدود زیادی غیر قابل تحمل گردد. نخست، نگاه از موضع قدرت و غیر دموکراتیک بودن وی است.
دوم، توسعه نامتوازن میان اقتصاد و سیاست که حزب حاکم با عدم انطباق صحیح میان توسعه اقتصادی و اصلاحات سیاسی سبب ایحاد رشد نامتوازن میان این دو حوزه شده و این عدم توازن منجر به سردرگمی راهبردی- تاکتیکی برای ترکیه در ماه ژوئن شده است.
سوم، محدودیت حقوق شهروندی و اسلامی کردن ترکیه که افزایش قوانین محدود کننده حقوق شهروندی، از جمله مسائلی است که منتقدان نخست وزیر آن را نشانه شتاب گرفتن اسلامی کردن کشور ارزیابی می کنند.
چهارم، مسأله کردها که منجر به ضعف در دیپلماسی عمومی و شفاف نبودن روند صلح پنج ماهه با کردها و سر در گمی و گرایش به خشونت خیابانی از سوی گروه های کوچکتر جامعه ترکیه گردید. اما مهم تر از آن گروه بزرگتر جامعه احساس می کرد از اطلاعات و داده های کافی درباره روند صلح محروم است.
پنجم، تلاش برای تضعیف قدرت ارتش در ترکیه در مقابل تقویت بیشتر سازمان های اسلامی.
ششم، فرایند اصلاح قانون اساسی که تلاش داشتند سیستم سیاسی ترکیه را از نظام پارلمانی به نظام ریاستی تغییر دهند که مخالفین، آن را تلاش حزب عدالت و توسعه برای تحکیم پایه های اقتدار و مشروعیت حزب تلقی می کنند.
هفتم، کیش شخصیتی اردوغان که از زاویه طرفدارانش شجاعانه ولی از نظر احزاب مخالف جمهوری خواه خلق و حرکت ملی دیکتاتور منشانه تلقی می گردد. بر همین اساس مخالفین اردوغان از چند سال پیش وی را دیکتاتور مدرن می نامیدند.
هشتم، عدم توجه به ساخت داخلی و اجتماعی ترکیه و تلاش بیشتر روی سیاست خارجی. همین موضوع منجر به این شد که گروه ها و احزاب مخالف اردوغان در پارلمان به مهندسی افکار عمومی در جریان اعتراضات میدان تاکسیم بپردازند و به اعتراضات جنبه سیاسی دهند.
نهم، به رغم اینکه اردوغان توانست کمالیست ها و ارتش را تا حدود زیادی تضعیف نماید و کودتاهای نظامی قفس، ارگنه گون و بالیوز را مهار نماید اما باعث شد کمالیست ها و طبقه لاییک جامعه ترکیه در دیدگاه اکثریت طرفدار ان حزب حاکم به عنوان افراد بی هویت، ساختار شکن و کودتا گر تلقی کردند و منجر به این شد که این دسته از جامعه ترکیه به دنبال فرصتی برای بروز اعتراضات داشته باشند.
دهم، مسائل زیست محیطی به ویژه پس از سال 2010 مبنی بر ساختن چندین نیروگاه اضافی هسته ای و همچنین احداث پل سوم در استانبول باعث شروع تظاهرات گسترده در شهرهای استانبول و آنکارا برای دفاع از محیط زیست شده است.
یازدهم، سیاست خارجی ترکیه که به رغم اینکه گفته می شد سیاست خارجی این کشور بعد از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه بین شرق و غرب متوازن شده است با شروع بهار عربی، سمت و سوی دستگاه دیپلماسی به سمت خاورمیانه سوق پیدا کرد و افکار عمومی احساس نمودند اردوغان در حال نادیده گرفتن آرزوی تاریخی آن ها جهت عضویت در اتحادیه اروپا است.
تظاهرات میدان تاکسیم ترکیه پیامدهایی را برای دولت این کشور در پی خواهد داشت. اکثر کشورها باآگاهی از رویکرد سیاسی و ویژگی شخصیتی اردوغان ترجیح می دهند واکنش های حساسیت برانگیز از خود نشان ندهند. در این خصوص اتحادیه اروپا به دلیل تقاضای عضویت ترکیه بیشترین واکنش را داشته است و آن ها استفاده خشونت بیش از حد پلیس بر علیه معترضان را محکوم نمودند و اردوغان را به رفتاری وحدت مدار و مسالمت آمیز با معترضان دعوت کردند.
اعتراضات میدان تاکسیم از یک سو و سقوط محمد مرسی در مصر از سوی دیگر احتمالاً مدل ترکیه ای آنکارا را برای خاورمیانه چالش برانگیز خواهد کرد. در این خصوص احتمال قوی تر شدن گرایش غربی استراتژی های غربی احمد داود اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه مانند دموکراتیک تر شدن فضای مطبوعاتی ترکیه وجود دارد.
باید به انتظار نشست و دید که آیا باز هم دستگاه دیپلماسی ترکیه در قبال بحران میدان تاکسیم با مهارت عمل می کند یا اینکه این بار استراتژی آن ها جواب نخواهد داد. شواهد نشان می دهد کابینه اردوغان نرمش بیشتری نسبت به گذشته در قبال معترضین از خود نشان می دهد.اما تاریخ نشان می دهد کیش شخصیتی اردوغان به دلیل پشتوانه ارای قوی خود طوری است که نباید انتظار داشت تغییری در روش های خود ایجاد نماید و طبق روال سنتی مدیریت نرم، این تظاهرات را به عبدالله گل و بولنت آرینچ معاون خود محول خواهد نمود تا از این طریق بتواند محبوبیت خود را در میان طرفداران خود حفظ نماید.
از طرف دیگر اردوغان نمی خواهد با عذر خواهی از معترضین این مسئله را دست مایه تظاهرات دیگری در ترکیه قرار دهد، کما اینکه این مسئله و عذر خواهی و عقب نشینی نخست وزیران سابق ترکیه در مقابل اعتراضات مردمی از جمله عدنان مندرس، تورگوت اوزال، نجم الدین اربکان، سلیمان دمیرل و بولنت اجویت بهای سنگینی برای دولت آن ها درپی داشت. برای مثال به دلیل اعتراضات مردم ترکیه به تورم و بیکاری در زمان دولت چپ محور بولنت اجویت وی حتی از مقام خود استعفا نمود و بعداز به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه، اقدام خود را مانند خودکشی سیاسی قلمداد کرد.
بدین ترتیب می توان گفت اردوغان و دولت وی دقت بیشتری بر برنامه ها و عملکردهای خود خواهند داشت و همچنین تلاش خواهند نمود بین توسعه سیاسی و توسعه اقتصادی توازن بیشتری برقرار نمایند.
همچنین این نکته را هم باید توجه داشته باشند که اتحادیه اروپا در زمینه حقوق بشر اعتراضات میدان تاکسیم را علاوه بر موضوع کردها دستمایه خود برای اعمال فشارهای بیشتر بر ترکیه خواهند کرد.
این نکته قابل توجه است که جنس اعتراضات در ترکیه با تحولات جهان عرب متفاوت است. در ترکیه اعتراضات به مواردی است که با دموکراسی و حقوق شهروندی تناقض دارد، ساختار جامعه ترکیه به گونه ای است که با عناصر دموکراتیک همخوانی دارند اما محدودیت های شهروندی را به دلیل خصلت صورت بندی اجتماعی نمی توانند تحمل کنند. نطام سیاسی و ساختار اجتماعی و فرهنگی ترکیه به گونه ای است که رخ دادن انقلاب در این کشور قابل تصور نیست؛ اتفاقاً در طول تاریخ ترکیه عواملی مانند کودتا و شورش خواسته های مردمی را ناکام گذاشته است؛ همانطور که اردوغان بارها در سخنرانی ها و مصاحبه های خود بعد از شروع اعتراضات تأکید می کند، مردم ترکیه همواره توانسته اند مطالبات و خواسته های خود را از طریق صندوق های رأی به دست آورند و این موضوع درست بر عکس مطالبات و خواسته های عربی بوده است.
بدون تردید این اعتراضات به نقطه عطفی در تاریخ ترکیه تبدیل خواهد شد و آزمون بزرگی برای دموکراسی این کشور در طی دو سال آینده خواهد بود. چرا که آنکارا سه انتخابات در سال های 2013 (انتخابات شهرداری ها) 2014 (انتخابات ریاست جمهوری )و 2015 (انتخابات سراسری)خواهد داشت. به احتمال بسیار اردوغان باز هم برنده این انتخابات خواهد شد؛ چراکه وی به طور دائم در دولت خود از افراد نخبه برای تحول و توسعه در امور کشوری استفاده می نماید. با شناختی که از فرهنگ سیاسی ترکیه وجود دارد اکثریت افکار عمومی طرفدار حزب ملی گرای حرکت ملی هستند اما وقتی به پای صندوق های راٌی می روند گرایش به سمت حزب عدالت و توسعه پیدا می کنند.
منبع: مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه
