ضرورت حفاظت و مرمت ميراث فرهنگي ايران در مقابل ريسك زلزله

سرزمين ايران به عنوان كشوري تاريخي در تاريخ خود با زمين لرزه هاي مختلف مهم رو برو بوده و اين زلزله گاه با نابودي يا آسيب هايي جدي به بناهاي تاريخي و زير ساختهاي كهن شهر هاي ايران همراه بوده است. از بناهاي مهمي كه در زلزله هاي ايران يك يا چند بار تخريب شده اند مي توان به به مسجد جامع تبريز (مسجد كبود) و ارگ تبريز و همچنين حرم حضرت معصومه و مسجد جامع كرمان و ارگ تاريخي بم اشاره نمود. بناهاي تاريخي ذكر شده بخش مهمي از هويت تاريخي و فرهنگي مردمان فلات ايران هستند. مرمت و بازسازي بناهاي تاريخي نيازمند همكاري و مشاركت معماران، زلزله شناسان و متخصصان مرمت بناهاي تاريخي است.

- در ايران مثالهايي وجود دارد كه با نابودي كامل بناهاي تاريخي همراه بود و پس از زلزله عملا بناهاي نابود شده يا رها شده و يا بيشتر آنها بازسازي يا تعمير نشده اند. از ميان شهر هاي تاريخي مي توان به شهر طبس اشاره كرد كه در زلزله 25 شهريور 1357 با زمينلرزه مهمي كاملا تخريب شد و پس از زلزله عملا نشانه اي از بافت تاريخي و بناهاي اين شهر باقي نماند. در برنامه هاي بازسازي شهر طبس كه در اوايل دهه شصت اجرا شد نيز عملا شهر به صورتي بازسازي شد كه تقريبا هيچ نشاني از گذشته تاريخي خود ندارد و ريخت ظاهري امروزه آن تقريبا مانند تمام شهر هاي نوساز و ساخته شده در چند دهه اخير در ايران و به واقع بدون ويژگي شاخص فرهنگي طبس است. در مثالهاي ديگري مانند مثال مسجد جامع تبريز، اين بنا با وجود تخريب كامل در زلزله 1780 ميلادي، در حدود 40 سال قبل در يك برنامه بازسازي، عملا نوسازي شده و امروزه بناي بازسازي شده، جاي بناي تخريب شده را گرفته است. نمونه ديگر ارگ تاريخي بم است كه از حدودا ابتداي دهه پنجاه شمسي بازسازي شد، ولي در زلزله 5 ديماه 1382 بم تقريبا - در بيشتر بخش ها بيش از 70%- تخريب شد. برنامه هاي بازسازي ارگ بم به شيوه اي متفاوت در سالهاي بعد از زلزله بم پيگيري شده است و البته امروزه بهوضع قبل از سال 1382 باز نگشته است.

- توجه به بافت تاريخي و فرهنگي و ثبت و تهيه نقشه و مستند سازي آنها (هم بافت تاريخي شهر ها و روستاها و هم تك تك بناهاي داراي ارزش فهرنگي و باستاني) در سرزميني مانند ايران كه هر آن انتظار زمينلرزه اي مهم در بخشي از آن وجود دارد به عنوان يك وظيفه ملي از سوي نهاد هاي فرهنگي (به ويژه سازمان ميراث فرهنگي) لازم است پيگيري شود. اين موضوع با توجه به وجود مناطقي كه هنوز مورد بررسي هاي تفصيلي باستانشناسي در ايران قرار نگرفته اند (نظير بيشتر نواحي شمال، مركزي، شرقي و جنوب شرقي ايران)، كه از سوي باستانشناسان به عنوان مناطق "سفيد" تلقي مي شوند، بسيار حائز اهميت است. چنانچه زمينلرزه اي نظير زلزله طبس 1357 و بم 1382 در نواحي شهري كه داراي هويت تاريخي خاص و با ارزش هستند رخ دهد، نبود مستندات تفصيلي از بافتتهاي تاريخي در مناطق مختلف، موجب مي شود تا در بازسازي آنها (در صورت وجود اراده براي بازسازي با توجه به هويت تاريخي و فرهنگي قبلي همان محل) نقشه راه مشخصي وجود نداشته باشد و عملا شهري مدرن بنا شود كه حداكثر در آن نشانه هايي - نمادين- به عنوان يادماني از گذشته شهر قرار داده شود. چنين شيوه اي به ساخت شهر هايي مانند شهر طبس، بعد از زمينلرزه 1357 و شهرهاي منجيل و رودباز پس از زمينلرزه 1369 و شهر بم، پس از زمينلرزه 1382 خواهد انجاميد.

 -البته بايد توجه داشت كه چه بسا و در بسياري از موارد عملا اراده اي نيز براي بازسازي بر پايه هويت گذشته نواحي آسيب ديده در سوانح طبيعي (يا سوانحي نظير جنگ، براي نمونه در بازسازي هاي پس از جنگ تحميلي رژيم بعث عراق بر عليه ايران) ديده نمي شود، و در هر يك از نواحي بازسازي شده، در صورتي كه بازديدي صورت گيرد، كمتر نشان و نمادي از هويت گذشته شهر يا روستاي تخريب شده ديده مي شود. در چنين مواري عدم انطباق بافت قديمي با تسهيلات و ضروريات زندگي امروز و دسترسي هاي محدود به نواحي و محلات با بافت سنتي و فرسوده قديمي و تغيير شيوه مالكيت و زندگي شخصي در روستاها و شهر ها (كه در بسياري از آنها در گذشته در خانه هايي به شيوه مجتمع و دست جمعي اعضاي چند فاميل نزديك زندگي مي كردند ولي عملا در چند دهه گذشته، چنين شيوه اي به كنار گذاشته شده و به تدريج سبك و شيوه زندگي آپارتماني به دليل ترجيحات و راحتي آن حتي در روستاهاي ايران به شيوه مسكوني معمول تبديل شده است) و همچنين تاب آور نبودن بناهاي قديمي و ضعف آنها در مقابل هر نوع سانحه قابل پيش بيني، به عنوان ايجاد بناها، محلات ، روستاها و شهرها به شيوه هاي جديد شده است

. - به هر حال در صورتي كه اين سرعت در تخريب آثار تاريخي ايران به دلايل سوانح طبيعي و بي توجهي در نوسازي هاي جديد ادامه يابد، در دهه هاي آينده مي توان انتظار داشت كه اثر چنداني از بافت تاريخي و فرهنگي سازگار با شرايط ايران و واجد ويژگيهاي فرهنگي ملي و مذهبي ايران باقي نماند. شهر هاي طبس و تبريز كه در اثر زمينلرزه ها به طور كامل تخريب و بعد به تدريج بازسازي شده اند، نمونه هايي از شهر هايي هستند كه چنين روندي موجب شده تا چهره گذشته آنها تقريبا از صفحه روزگار پاك شود.

 - به اين نكته هم توجه شود كه در بناهايي كه در دهه ها و قرن اخير نيز احداث شده اند، بايد نگاه حافظتي و مرمتي را اعمال نمود، چرا كه اكنون بناهايي نظير مرقد مطهر امام رضا (ع) و حضرت معصومه (س) و احمد بن موسي (ع) به ترتيب در مشهد، قم و شيراز به تدريج شكل كنوني خود را در قرن اخير به خود گرفته اند، و همچنين بناهاي مدرني مانند آرامگاه فردوسي در طوس، آرامگاه اين سينا در همدان و آرامگاه عطار و كمال الملك در نيشابور و حافظ و سعدي در شيراز با وجودي كه همگي بناهايي جديد هستند امروزه بخشي از ميراث تاريخي و فرهنگي ايران به شمار مي روند و حتي بناهاي مدرني مانند برجهاي آزادي و ميلاد در تهران، و تالارهايي مانند وحدت و فرهنگ و فرهنگسراهايي مانند نياوران و شفق، خانه هاي هنرمندان و بزرگان فرهنگي و سياسي ايران (مانند خانه نيما و قوام السلطنه و ...) در پايتخت و بناهاي مشابه كه به نسبت بناهاي معاصر و مدرن محسوب مي شوند نيز بخشي از ميراث و هويت فرهنگي شهر هاي مختلف ايران شده اند.

- به نظر مي رسد كه در دوران نوين، و در دولت يازدهم مي توان انتظار داشت كه به مرمت بافت و بناها تاريخي و فرهنگي ايران با توجه و برآورد ميران خطر و ريسك زلزله و ساير سوانح طبيعي و انساني در هر نقطه و منطقه توجهي ويژه شود. اين توجه و سرمايه گذاري به تدريج و در يك برنامه دراز مدت مي تواند به تدريج روند نابودي ميراث فرهنگي و تاريخي ايران را متوقف كرده و در آينده با شيوه هاي علمي و به روز به احياي بناهاي تاريخي و فرهنگي ايران با توجه به هويت فرهنگي و تاريخي و بر پايه روشهايي كه به احداث بنا و شهرسازي تاب آور در برابر زلزله و سوانح ديگر كمك كند، اميد بست. ش