بررسی واژگان انتخابی رئیس‌جمهور برای مناقشه هسته‌ای؛ رئیسی چند بار واژه «برجام» را بر زبان آورد؟

با وجود اهمیت برجام که مهمترین پرونده حقوقی و دیپلماتیک جمهوری اسلامی بعد از جنگ تحمیلی است، ابراهیم رئیسی در جایگاه رئیس جمهور و رئیس شورای عالی امنیت ملی فقط ۱۴بار در یکسال گذشته، به صورت مستقیم به واژه «برجام» اشاره کرده است.

نتایج بررسی کلیه سخنرانی ها، مصاحبه ها،ملاقات ها،تماس های تلفنی با مقامات خارجی نشان داد رئیسی از واژه های جایگزین به جای «برجام» استفاده می کند. بررسی بیش از ۳۰۰ گفتار در دسترس ابراهیم رئیسی، نشان می دهد او با مهندسی واژگان معمول در افکارعمومی، تلاش کرده هرگاه قرار است درباره «برجام» اظهارنظری داشته باشد، از واژه های «توافق» یا «مذاکرات» به عنوان جایگزین واژه «برجام» استفاده کرده است.

رئیس جمهور، از ابتدای تشکیل دولت سیزدهم، ۴۴بار از واژه «مذاکرات» و ۲۸بار از واژه «توافق»، در معنای مرتبط با توافق هسته ای استفاده کرده است. البته این نکته حائز اهمیت است که کاربرد این واژگان در معنایی غیر مرتبط با پرونده هسته ای نیز بوده که خارج از این محاسبات، ارزیابی شده است.

دولت سیزدهم با وقفه ای چند ماهه، مذاکرات هسته ای را در پاییز۱۴۰۰ آغاز کرد. رئیسی در اظهارنظرهای یکساله خود هنگام اظهارنظر درباره مسئله هسته ای، عبارات از قبل تعیین شده ای را تکرار کرده است. عبارات و اظهارنظرهایی از جمله «دولت برجام را به اقتصاد گره نزده است»،«مذاکرات هسته ای ارتباطی با تغییر نرخ ارز ندارد»،«شرط ایران برای مذاکرات لغو کامل تحریم ها است».

بررسی محتوای این گفتارها حاکی از فقدان اتخاذ راهبرد مشخص در سیاست خارجی درباره موضوع هسته ای است. غالب گفتارهای ابراهیم رئیسی اظهارنظرهای سلبی و مجموعه ای از «بایدها و نباید» است. بنظر می رسد «حکمرانی دستوری» رئیسی در حوزه سیاست خارجی نیز کارکرد خود را حفظ کرده است.

رئیسی در یکسال ریاست دولت سیزدهم، هرگاه از برجام سخن گفته، امریکا را مقصر در عدم بهره مندی ایران از عواید برجام معرفی کرده و همواره تاکید داشته ایران به تعهدات خود عمل کرده است. اما در این میان صرفا سه بار از مردم در ارتباط با برجام سخن گفته و همواره در جایگاه قدرتمند ریاست دولتی قدرتمند، خود را پیشتاز عزت و کرامت مردم متاثر از نقد کردن برجام، بازنمایی می کرده است.

او در این اظهارنظرها نه تنها راهبردی برای سیاست های دولت سیزدهم در برابر برجام نداشته بلکه صرفا عبارت هایی تکراری در موضع گیری علیه امریکا و خروج او از برجام داشته است. رئیسی در ۶۴درصد سخنرانی هایش، عدم دستیابی ایران به عواید برجام را متوجه امریکا می داند و به آن انتقاد می کند.

تصویر رئیسی از برجام به گونه ای است که با روی کار آمدن دولتی انقلابی که هم اکنون محقق شده است، مردم ایران قادر خواهند بود از تمام ظرفیت های اقتصادی برجام بهره برداری نمایند. نقد شدن برجام و دولت قدرتمند، استعاره هایی است از توانایی ادعا شده رئیسی و پاسخی به منتقدان که زبان دولت سیزدهم را غیردیپلماتیک و فاقد مهارت های علمی در مواجه با کشورهای دنیا، ارزیابی می کردند.

از این رو، کارشناسان سیاسی، عدم تمایل رئیسی برای اظهارنظر درباره برجام را می توان ناشی از عوامل زیر ارزیابی می کنند:

فرضیه اول: این گروه از کارشناسان معتقدند، رئیسی با وجود ریاست شورای عالی امنیت ملی و نقش این شورا در هدایت مسیر مذاکرات هسته ای، قصد ندارد هزینه های ناشی از شکست احتمالی مذاکرات را برعهده گیرد و با سکوت در برابر برجام و واگذاری تصمیم درباره آن به نهادهای خارج از دولت یا مقامات عالی نظام، هر گونه هزینه ناشی از عدم توافق را متوجه آنها می نماید. در این شرایط، محبوبیت دولت نزد اقلیت حامیان تندرو ، محفوظ مانده و علل ناشی از شکست مذاکرات به خارج از دولت معطوف خواهد شد.

فرضیه دوم: دسته ای از کارشناسان معتقدند مذاکرات هسته ای در دولت سیزدهم، با «استراتژی مذاکره برای مذاکره» در جریان است و دولت با استراتژی حکمرانی مبتنی بر اقتصاد تهاتری، اراده ای برای احیای برجام ندارد. در این شرایط دولت سیزدهم با برقراری روابط اقتصادی با چین و روسیه، حداقل های معیشتی مردم برای تامین کالاهای اساسی را تامین خواهد کرد. در این شرایط، دولت رئیسی متاثر از کاهش تحریمهای امریکا برای فروش نفت ایران، بهره برداری نموده و ذخایر ارزی را افزایش خواهد داد. این سیاست دست کم امید را نزد حامیان تندرو دولت از حیث اداره کشور با سیاستهای ریاضتی نگه می دارد. در این شرایط دولت تلاش خواهد کرد با اعطای یارانه ها، خط فقر را کنترل نماید اما در صورت عدم توافق، تردیدها برای ناتوانی دولت در کنترل نقدینگی افزایش خواهد یافت.

فرضیه سوم: رئیسی در این فرضیه تا زمان انتخابات ۲۰۲۴ امریکا، توافقی انجام نخواهند داد و امید خواهد داشت یا اروپا متاثر از زمستان در پیش رو درخواست های ایران را بپذیرد، یا در صورت عبور اروپا از زمستان سخت و همراهی با امریکا، برجام در مسیر معمول خود به توافقی کم اثر تبدیل شود تا با بازگشت جمهوری خواهان در انتخابات آینده، متاثر از عاملی خارجی نابود شود. تلاش دولت در این فرضیه، مسئولیت گریزی از ایفای نقش در سیاست خارجی است.

فرضیه چهارم که حامیان زیادی هم دارد بر این پایه استوار است که رئیسی با کاربرد حداقلی واژه «برجام» و حتی واژگان جایگزین برای توصیف مذاکرات احیای دو هدف را تعقیب می کند : نخست ، کوچک نمایی نقش تاثیر توافق در بهبود اقتصاد در اذهان عمومی ، تلاشی که زمینه پذیرش کارشناسی و مردمی ندارد و دوم ، القای تفاوت مذاکرات احیای برجام با برجام دوره روحانی تا پس از توافق احتمالی ، میدان مانور روی ادعای برتری توافق رئیسی نسبت به برجام روحانی باز شود . این در حالی است که امیرعبداللهیان ، وزی خارجه دولت سیزدهم ، تاکید کرده ،«مطالبات جمهوری اسلامی در مذاکرات فراتر از برجام نیست» و البته ، کارشناسان ، با استناد به دلایل متعددی ، دستیابی به همین هدف را هم دشوار می دانند.

در این شرایط، رئیسی بر دفاعیات خود از توافق صورت گرفته خواهد افزود و از مرز بی تفاوتی به برجام عبور خواهد کرد. انگیزه رئیسی برای تحقق این فرضیه، عبور مسالمت آمیز و منطقی از قانون راهبردی رفع تحریم ها است که در دولت روحانی مانعی بزرگ برای تحقق توافق بود و اکنون دولت رئیسی با چراغ خاموش در حال عبور از آن است. از این رو امضای توافق هسته ای توام با توافق دولت و مجلس حول این قانون خواهد بود.

ادعای نقد کردن برجام: از آستان قدس تا قوه قضاییه

رئیسی تا قبل از انتخابات۱۴۰۰، موضع گیری های مطالبه گرابانه ای نسبت به کارگزاران اجرای برجام داشت. رئیسی در آن زمان هم راهکار می داد و هم نقد می کرد و مهمتر از آن، خود را در قامت رئیس دولت آینده، قدرتمندتر می دانست برای اجرای برجام با هدف حفظ کرامت مردم.

رئیسی در سومین مناظره انتخاباتی می گوید نیاز است تا «برجام را یک دولت مقتدر می‌تواند اجرا کند» از سویی رئیسی معتقد بود کشور را می توان در شرایطی اداره کرد که برجام با اقتصاد کشور ارتباطی نداشته باشد. او در برنامه دستخط گفت «اقتصاد کشور به هیچ عنوان نباید گره به نوعی از این قراردادها بخورد»

او در زمان ریاست قوه قضاییه، موضع معتدل تری در برابر برجام داشته است. به ویژه در حضور حسن روحانی تلاش کرده، موضع دولت دوازدهم را تحسین کند. او بعد از جلسه سران قوا در شهریور۹۸ «کاهش تعهدات برجامی ایران را نشانگر اراده جدی نظام جمهوری اسلامی برشمرد و خاطرنشان کرد: این اراده به اعتبار روحیه ایستادگی مردم شکل گرفته است» او تیرماه۹۸ هم از موضع برجامی دولت روحانی حمایت کرد. رئیسی در شورای عالی قضایی می گوید «تصمیم دولت جمهوری اسلامی برای کاهش تعهدات برجامی را امری ملی و اجماعی می دانیم»

رئیسی در اظهارنظر درباره برجام، کرامت و عزت مردم را نتیجه هر قراردادی ارزیابی می کند. او در مرداد۹۶ و زمانی که تولیت آستان قدس را بر عهده داشته برجام را مقدس و غیرقابل تغییر نمی داند می گوید «آیا برجام قداست دارد؟ در میزهای مذاکره و قرار دادها باید اصل حفظ کرامت باشد، آن کرامتی که ائمه اطهار به ما آموختند»

او در جریان تبلیغات انتخابات۹۶ در انتقاد به برجام و سیاست تنش زدایی از روابط خارجی دولت یازدهم با کشورهای همسایه گفته بود «این که القا شود همه چیز مردم وابسته به برجام است حتی آب‌خوردن مردم وابسته به برجام است اشتباه است.»

رئیسی در جریان انتخابات۹۶، نظرات صریح تری درباره برجام دارد. او در انتقاد به حسن روحانی که توجه ویژه ای به برجام و تنش زدایی از سیاست خارجی داشته می گوید «آقای روحانی، حق شهروندی آن است که بیکاری از خانواده‌ای خجالت نکشد. حق شهروندی آن است که سفره فقرای ما روز به روز کوچک‌تر نشود.»

رئیسی در شرایطی که هنوز ترامپ از برجام خارج نشده و جنگ اقتصادی نیز آغاز نشده و در شرایط ارتقای شاخص های اقتصادی در کشور که نمونه عینی آن کاهش تورم و افزایش رشد اقتصادی است، در جریان رقابت های انتخاباتی سال۹۶ خطاب به روحانی می گوید: « «آن سندی که شما نتوانستید از دشمن با دیپلماسی التماسی نقد کنید، در دولت کار و کرامت نقد خواهیم کرد. ما با کمک مردم، تحریم ها را برخواهیم داشت. با کرامت و حفظ شئون مردم، اشتغال را در جامعه افزایش خواهیم داد. در کشور حتما سالانه یک میلیون شغل ایجاد خواهیم کرد.»

تاثیر مستقیم مذاکرات برجامی بر زندگی مردم

از زمان خروج ترامپ از برجام و تحمیل جنگ اقتصادی به ایران، محاسبات متعددی از خسارت عدم موفقیت ایران در کسب منافع برجام به ایران منتشر شده است. عمده این خسارت ها حول مبادلات مالی و واسطه گری های واردکنندگان یا بلوکه شدن پول صادرکنندگان است. اگرچه دولت رئیسی معتقد است کشور را می توان با تهاتر کالا و بدون برجام اداره کرد.

اما وقتی خسارت برجام را در کنار بودجه عمومی عمران روستاها و شهرها یا خسارت بیکاری جوانان و تامین دارو برای بیماران قرار می دهیم، در می یابیم، اهمیت برجام بیشتر از آنی است که دولت سیزدهم نسبت به احیای آن عجله ندارد.

لیجیان جائو سخنگوی وزارت امور خارجه چین با انتشار تصویر زیر در توییتر نوشت که ایران در نتیجه تحریم های ترامپ و تصمیم او به خروج از برجام ۲۰۰ میلیارد دلاری زیان کرده است. اسفندماه۹۹، محمدجواد ظریف گفته بود خروج امریکا از برجام به ایران خسارت۱۰۰ تریلیون دلاری وارد کرده است.

از زاویه ای دیگر، محمدرضا پور ابراهیمی گفته «امروز به واسطه عدم اجرای برجام و مفاد مربوط به رفع تحریم‌های اقتصادی، روزانه بیش از ۱,۰۰۰ میلیارد تومان هزینه به اقتصاد ایران تحمیل می‌شود».

اگرچه رئیسی معتقد است برجام ارتباطی با اقتصاد داخلی ندارد اما واقعیت اقتصاد و سفره مردم، حاکی از ارتباط منسجم مذاکرات برجامی با مولفه های اقتصادی دارد. در یک نمونه که قابل ارزیابی در گذشته است،ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه زمانی که از ارسال دومین پاسخ برجامی ایران به جوابیه آمریکا خبر داد. ساعاتی پس از ارسال جوابیه برجامی ایران به امریکا در هفته گذشته، گمانه زنی ها درباره این پاسخ ایران آغاز شد و همین امر موجب شد نرخ دلار در تهران وارد کانال ۳۰ هزار تومان شود و حتی تا محدوده ۳۰ هزار و ۱۰۰ تومان افزایش پیدا کند.

در چنین شرایطی بی تفاوتی رئیسی به حصول توافق یا تعیین راهبردی برای سیاست خارجی دولت که کوشش می کند با تغییر ادبیات خود حساسیت افکارعمومی نسبت به کارکرد دولت در پرونده هسته ای را کم اثر نشان دهد، نتیجه ای جز استمرار ضررهای اقتصادی به مردم و کشور و کوچک شدن سفره مردم، نخواهد داشت. موضوعی که مهمتر از هر مسئله ای، عزت و کرامت مردم نزد خانواده هایشان را نابود می کند.