مسئله خشونت علیه زنان در حوزه خصوصی و عمومی، از آن دست مسائلی است که پیشگیری و مقابله با آن نیازمند همکاری تشکلهای دولتی و غیردولتی توأمان است. در این عرصه دولتیها میتوانند از امکانات و مزایای دولتی و قانونگذاری برای حمایت از زنان استفاده کرده و سازمانهای غیردولتی با برگزاری کارگاههای آموزشی و انجام پژوهشهای مرتبط، میتوانند به فرهنگسازی در این راستا بپردازند.
همچنین ملاک مرتبط بودن یک تشکل با مسئله خشونت علیه زنان تنها پرداختن مستقیم به این قضیه نیست؛ چرا که خشونت علیه زنان گذشته از تعاریف و انواعی که دارد، پیامد غیرمستقیم بسیاری از معضلات دیگری مانند اعتیاد و فرار و روسپیگری زنان است. در واقع هرگونه تلاش در جهت مقابله با این آسیبها میتواند به صورت غیرمستقیم زنان را از انواع آزارها و خشونتهای حوزه عمومی و خصوصی محافظت کند.
به گزارش مهرخانه، در این گزارش به بررسی اجمالی عملکرد و نحوه کار سازمانهای دولتی و غیردولتی که در راستای پیشگیری و مقابله با خشونت علیه زنان اقداماتی را انجام دادهاند، میپردازیم.
سازمانهای دولتی و حمایت از زنان قربانی خشونت
سازمان بهزیستی (مرکز مداخله در بحران)
سازمان بهزیستی کشور چند سالی است که اقدام به راهاندازي مرکز مداخله در بحران یا اورژانس اجتماعي نموده است تا با پيشگيري و كنترل آسيبهاي اجتماعي شايع و در حال شيوع به صورت كشوري، منطقهاي و محلهاي کمک شایانی به افراد آسیبدیده نماید. مهمترين هدف مراكز اورژانس اجتماعي یا مراكز مداخله در بحران، فراهم آوردن پايگاهي امن براي ارجاع اوليه هر نوع آسيب اجتماعي است. اورژانس اجتماعي به طور اختصاصي روي سه محور خودكشي، همسرآزاري و كودكآزاري فعاليت ميكند. این مرکز متشكل از خط 123، خدمات سيار، مداخله در بحران، پايگاه اورژانس اجتماعي است.
دختراني كه اقدام به ترك خانواده كردهاند، كودكان و همسران آزارديده، زنان آسيبديده اجتماعي، افرادي كه قصد خودكشي دارند يا اقدام به خودكشي كردهاند، زوجين متقاضي طلاق و ساير افرادي كه در شرايط بحراني قرار دارند، ميتوانند از مركز اورژانس اجتماعي، خدمات فوري دريافت كنند.
سید حسن موسویچلک مدیر کل دفتر امور آسیبهای اجتماعی وزارت تعاون،کار و رفاه اجتماعی که لایحه اورژانس اجتماعی زیر نظر او تدوین شده است، با ابراز امیدواری از تصویب و ابلاغ این آییننامه میگوید: با تصویب این لایحه این تفکر که مداخلات اجتماعی قبل از قضایی باید انجام شود، نهادینه شده است و همچنین بودجهای مشخص نیز برای اجرای برنامهها و فعالیت اورژانس اجتماعی اختصاص پیدا میکند.
موسویچلک با بیان اینکه تصویب لایحه اورژانس اجتماعی اتفاق بزرگی در تاریخ خدمات اجتماعی کشور است، میافزاید: براساس این لایحه تا چند سال دیگر در تمام شهرهای بالای 50 هزار نفر جمعیت، اورژانس اجتماعی راهاندازی خواهد شد.
همچنین مجید ارجمندی، رئیس اورژانس اجتماعی سازمان بهزیستی نیز در خصوص آمارهای تماس با این مرکز میگوید: کودکآزاری و همسرآزاری در صدر تماسهای اورژانس اجتماعی قرار دارد. البته علاوه بر کودکآزاری؛ سالمندآزاری و معلولآزاری نیز در تماسهای اورژانس اجتماعی وجود دارد.
با این حال به عقیده او بیشترین تماس با اورژانس اجتماعی را تماسهای مرتبط با کودکآزاری، همسرآزاری، دختران فراری و زنان در معرض آسیب تشکیل میدهد.
همچنین مسئول مرکز مداخله در بحران سازمان بهزیستی در گفتگو با مهرخانه به تشریح فعالیتهای این مرکز پرداخت و گفت: اورژانس اجتماعي متشكل از خط 123، خدمات سيار، مداخله در بحران، پايگاه اورژانس اجتماعي است و زير نظر سازمان بهزيستي فعاليت ميكند.
این مسئول با بیان اینکه خدمات تخصصي در این مركز به صورت شبانهروزي و به شكلهاي مختلف و رايگان ارائه ميشود، افزود: خدمات سرپایي شامل خدمات تخصصي مددكاري، روانشناسي، پزشكي، روانپزشكي به افرادي كه مشمول خدمات مركز ميشوند، ارائه میگردد.
او تصریح کرد: خدمات نگهداري موقت شامل خدمات تخصصي به دختران و زنان در معرض آسيب و آسيبديده اجتماعي است. اين افراد ميتوانند به مدت 21 روز از خدمات اقامت استفاده كنند و اين مدت تنها با تأئيد تيم تخصصي براي يك دوره ديگر قابل تجديد است.
مسئول این مرکز اورژانس اجتماعی به ارائه خدمات تخصصي خارج از مركز اشاره کرد و گفت: اين خدمات از طريق استقرار تيم تخصصي در سازمانها، و نهادها با هماهنگي مسئولان سازمانهاي مربوطه به منظور ارائه خدمات تخصصي به افراد نيازمند اين خدمات و شناسايي افرادي كه مشمول بهرهمندي از این خدمات میشوند، صورت ميپذيرد. به علاوه اینکه خدمات تخصصي تيمهاي سيار نیز از طريق تيم تخصصي مركز با حضور آنان در مناطق آسيبزا به منظور شناسايي و ارائه خدمات تخصصي مورد نياز در محل به افرادي كه مشمول بهرهمندي از اين خدمات هستند، صورت ميگيرد.
وی به نحوه پذیرش در این مرکز اشاره کرد و گفت: افراد میتوانند به صورت خودمعرف و یا با معرفی توسط خدمات اجتماعی سیار و خط اورژانس اجتماعی و یا با معرفی از طریق مراجع قضایی، انتظامی، سازمانها و نهادهای ذیربط به مرکز مراجعه نموده و از خدمات این مرکز که رایگان و شبانهروزی و به صورت سرپایی و نگهداری موقت ارائه میگردد، بهرهمند شوند. البته نامه پزشکی قانونی، آزمایش اعتیاد و حکم قضایی برای پذیرش در این مرکز الزامی است.
شهرداری (سازمان رفاه خدمات ومشارکتهای اجتماعی شهرداری تهران و کمیته راهبردی جامعه ایمن)
سازمان رفاه خدمات و مشارکتهای اجتماعی شهرداری تهران نیز طی سالهای اخیر اقدام به ایجاد سامانسراهایی جهت حمایت از دختران آسیبدیده و زنان تحت خشونت کرده است که در سطح استان تهران فعالیت میکنند. از ان جمله میتوان به سامانسرای لویزان اشاره کرد که مدتی است به نگهداری و حمایت از زنان آسیبدیده و در معرض آسیب اقدام کرده است.
همچنین کمیته راهبری جامعه ایمن، عنوان یکی از بخشهای زیرمجموعه شهرداری تهران است که چندسالی است جهت فرهنگسازی و آموزش شهروندی در راستای پیشگیری از آسیبها ایجاد شده است.
نرگسهادیزاده مقدم، دبیر کمیته راهبردی جامعه ایمن منطقه یک، در گفتگو با خبرنگار مهرخانه، در خصوص تاریخچه شکلگیری این کمیته در جهان اظهار داشت: تاریخچه شکلگیری این کمیته در جهان به 17 سال پیش باز میگردد. سال 1996 در تورنتو کانادا به دنبال مرگ یک نوجوان 19 ساله کانادایی بر اثر عدم رعایت اصول ایمنی هنگام کار و انفجار مواد اشتعالزا، ایده اولیه برای فرهنگسازی در راستای تشکیل جامعه ایمن جرقه زد.
وی افزود: مفهوم جامعه ایمن در اولین کنفرانس جهانی پیشگیری از آسیبها در شهر استکهلم سوئد در ماه سپتامبر سال 1989 با شعار ”تمام انسانها باید از سطح ایمنی و سلامت یکسان برخوردار شوند" تبیین و تعریف شد.
هادیزاده مقدم همچنین در خصوص نحوه اجرای این طرح در ایران تصریح کرد: پیش از سال 1386، این طرح با عنوان طرح آزمایشی جامعه ایمن در 5 شهر کوچک ایران اجرا شد. در پایان این طرح آزمایشی در ایران، تنها شهر کاشمر موفق به پیوستن به شبکه جهانی جامعه ایمن گردید. در آن زمان آسیبها دومین عامل مرگ و میر در همه گروههای سنی و اولین عامل در گروه سنی زیر 4 سال بود.
او ادامه داد: پیشنهاد اجرای طرح جامعه ایمن در شهر تهران در شانزدهمین کنفرانس جهانی جامعه ایمن در خرداد ماه 1386 و با حضور 50 کشور در ایران اسلامیمطرح شد و طرح جامعه ایمن در مناطق 1، 2، 3، 13و 15 به عنوان مناطق آماده برای اجرای این طرح کلید خورد و کمیته راهبری جامعه ایمن منطقه یک تهران به ریاست شهردار محترم منطقه در تاریخ 88/6/17 تشکیل گردید.
هادیزاده در خصوص اهداف این کمیته و کارگروههای آن گفت: در منطقه یک ما پس ازتعیین اولویتهای منطقه در بحث ارتقای ایمنی، 4 کارگروه تخصصی تشکیل دادیم که عناوین این کارگروهها عبارت است از: 1. کارگروه تخصصی ایمنی شبکه معابر و پیادهراهها و مناسبسازی دسترسیها برای جامعه معلولین و سالمندان، 2. کارگروه تخصصی ایمنی تفرجگاهها و ایمنسازی در زمان اوقات فراغت بخصوص برای کودکان و نوجوانان، 3. کارگروه تخصصی پیشگیری از اثرات حوادث و بلایای طبیعی، 4. کارگروه تخصصی پیشگیری از خشونت و رفتارهای مخاطرهآمیز؛ که برنامههای این کارگروهها، تمامیگروههای سنی، هر دوجنس و مکانها و موقعیتهای مختلف را پوشش میدهند.
دبیر کمیته راهبردی جامعه ایمن در منطقه یک، همچنین به انتشار بروشورهایی با موضوعات آگاهیرسانی و فرهنگسازی در راستای کاهش آسیبهای اجتماعی اشاره کرد و گفت: در همین راستا بروشورهایی با عناوین مختلف (انواع آسیبدیدگی، راههای شناخت خشم و غلبه بر آن، ایمنی در خانههای اسباببازی، مدیریت بحران، آمادگی در برابر سوانح، مضرات سیگار و راههای ترک آن، خشونت، خشونت علیه خود، خشونت علیه زنان، خشونت خانگی، خشونت اجتماعی، کنترل خشم و...) در سراهای محله در دسترس شهروندان قرار گرفته است که میتواند نقش مؤثری در فرهنگسازی در راستای آموزش شهروندی و پیشگیری از آسیبهای اجتماعی داشته باشد.
وی در پایان خاطرنشان کرد: اقدامات جامعه ایمن منطقه یک در اسفندماه 1388 مورد بازدید کارشناسان دانشگاه کارولینسکای سوئد قرار گرفته و در مهرماه 1390 این منطقه به شبکه جهانی جوامع ایمن پیوست.
یه گزارش مهرخانه، این بروشورها هر کدام به موضوعی اختصاص داده شده و سعی شده در آن تعریف و توصیف دقیقی از آن آسیب ارائه شود. دلایل ایجاد آن، گروههای در معرض خطر و پیامدهای آن نوع آسیب برای شخص، از جمله مباحثی است که سعی شده در مجال اندک یک بروشور گنجانده شود و اطلاعاتی را خصوصاً در رابطه با آسیبهای حوزه زنان و کودکان در دسترس افراد قرار میدهد.
همچنین در زمینه راهکارها در مواردی که مباحث مربوط به خشونت علیه زنان و کودکان است و اهمیت این بخش بیشتر میشود، سعی شده راهکارهایی پیش روی فرد آسیبدیده از خشونت و زمینههای حل مشکل ارائه شده و این آموزش تنها به تعریف و توصیف مسئله ختم نشود. برای مثال در بروشوری که به موضوع خشونت علیه زنان اختصاص داده شده، نویسنده به راهکارهای قربانی برای مقابله با خشونت اشاره کرده و همچنین راهکارهایی برای افراد دیگری که اطرافیان قربانی هستند، در مواجهه با وی ارائه داده است.
گرچه در نهایت باید گفت در بروشورهایی با چنین موضوعات حساسی، جای خالی معرفی چند مرکز مشاوره دولتی، که بعضاً در خود سراهای محله نیز به وفور یافت میشود، و یا یادآوری اهمیت مشاوره گرفتن در مواقع بحرانی و حساس خشونتهای خانگی خالی به نظر میرسد و یا در نظر گرفتن خشونت یکطرفه مردان علیه زنان و کودکان و لحاظ نکردن خشونتهای روانی، جسمی و... زنان علیه مردان نیز ازجمله نقاط ضعف این بروشورهاست.
ضمن آنکه باید توجه داشت قدمهای اینچنینی در راستای فرهنگسازی جهت پیشگیری از انواع خشونتهای خانگی و اجتماعی در صورتی که با توجه به فرهنگیهای بومی، محلی و منطقهای متناسبسازی شده و ترویج شود، میتواند تأثیر بسزایی در افزایش آگاهی عمومی و کاهش اینگونه خشونتها داشته باشد و از بسیاری از آسیبهای ثانویه در جامعه نیز پیشگیری کند.
سازمانهای غیردولتی و مردم نهاد فعال در حوزه حمایت از دختران تحت خشونت
بنیاد امید مهر
دکتر مرجانه حالتی تحصیلکرده رشته روانشناسی اجتماعی دانشگاه آکسفورد، با درنظرگرفتن شرایط دختران جوانی که قربانی شرایط نامناسب خانوادگی و پرورشی خود هستند، در سال ۱۳۸۲ بنیاد امید مهر را تأسیس میکند. این بنیاد از اوائل سال ۱۳۸۳ فعالیتهای خود را در پنج بخش اجرایی، آموزشی، روان شناسی، مددکاری و اداری آغاز مینماید. مأموریت این بنیاد طبق بیانیه مأموریت این مؤسسه "تقویت شایستگیهای اجتماعی، احساسی و اقتصادی زنان جوان (بین ۱۵ تا ۲۵ سال) و ارائه فرصتهایی برای تجربه طیف کاملی از گزینههای زندگی از طریق خودتوانمندسازی و آموزش و نیز پرورش حس خودارزشی در آنها است."
امید مهر هر سال در دو نوبت- تابستان و زمستان- دختران آسیبدیده و یا در معرض آسیب واجد شرایط را با هدف خودتوانمندسازی، آموزش و پرورش، ارائه مشاوره و کمک به آنها در پیدا کردن شغلی مؤثر و مناسب ثبتنام میکند.
تعدادی از این دختران توسط سازمان بهزیستی، کانون اصلاح تربیت و کلانتریها معرفی میشوند و بقیه یا خودمعرف هستند یا توسط دوستانشان که در بنیاد آموزش میبینند، معرفی میشوند. دﺧﺘﺮان و زﻧﺎن ﺑﺎ شرایط ﺳﻨﯽ ﺑﯿﻦ ۱۵ ﺗﺎ ۲۵ ﺳﺎل و داﺷﺘﻦ ﺣﺪاﻗﻞ ﻣﺪرک ﺗﺤﺼﯿﻠﯽ پایان دوره راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺑﺮای یک دوره آموزشی در ﺑﻨﯿﺎد امید مهر پذﯾﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ
با توجه به گفتههای مهارتجویان این بنیاد، آنها پس از پیوستن به امید مهر، کمکم متوجه ارزشهای وجودی خود شده، استعدادهای خود را مییابند و احساس میکنند آنان نیز میتوانند عضوی مفید برای جامعه و خانواده خود باشند؛ خانوادهای که گاهاً از آن گریختهاند، اما امروز توان ایجاد تغییر در خانوادهشان را نیز در خود میبینند.
الف) فرآیند توانمندسازی دختران در امید مهر
مرحله اول: آوزش و پرورش اولیه
این مرحله بین ۱۵ تا ۱۸ ماه طول میکشد و در خود بنیاد صورت میگیرد. در نخستین فازی که دختران آسیبدیده به این مرکز میپیوندند، به توسعه فردی آنها و نیز تسهیل پیوستن آنها به جامعه از طریق جلسات مشاوره و رواندرمانی، کارگاههای روانشناسی، فعالیتهای اجتماعی و تفریحی و ارائه آموزشهای اولیه تحصیلی و فنی توجه میشو.
مرحله دوم: آموزشهای حرفهای پیشرفته
در پایان مرحله اول، مهارتجویان فرصت دارند تا آموزشهای فنی و یا حرفهای پیشرفتهتری را انتخاب کنند. برای آموزش حرفههایی مانند حسابداری، فناوری اطلاعات، منشیگری و نقشهکشی، مهارتجویان میتوانند در دورههایی که در مؤسسات تخصصی ارائه میشوند، ثبتنام کنند. برای حرفههای تجاری مثل آرایشگری و خیاطی نیز پس از آموزشهای اولیه، به آنها کمک میشود در صورت تمایل در دورههای تخصصی در کلاسهای مؤسسههای آموزشی مربوطه شرکت نمایند. در ضمن، امید به مهارتجویان، برای شرکت در کنکور نیز کمک میکند.
مرحله سوم: کاریابی و نظارت
حمایت امید مهر در این حوزه شامل ارائه کارگاههای آموزشی رزومهنویسی، مصاحبه شغلی و شناسایی سازمانها و مؤسساتی است که آمادگی استخدام کارآموز را در حوزه فعالیتهای مهارت جویان مرکز داشته باشند. هر یک از مهارتجویان حداقل تا شش ماه پس از شروع به کار توسط مرکز هدایت و نظارت میشود تا اطمینان حاصل گردد که با محیط کار و ساختار اجتماعی جدید اجین شده است.
خانه خورشید
خانه خورشید فعالیت خود را از بهمن ماه ۱۳۸۵ در محله دروازه غار تهران آغاز کرد تا به عنوان اولین مرکز گذری کاهش آسیب اعتیاد زنان در محلهای پر آسیب، مکانی برای ارائه خدمات درمانی حمایتی و بهداشتی به زنان باشد. هدف اصلی و مهم خانه خورشید کاهش آسیبهای فردی و اجتماعی سوءمصرفکنندگان موادمخدر و محرک و بیماریهای ناشی از آن برای زنان مصرفکننده است.
در شرح خدمات این مرکز در سایت مربوط به آن، آمده است:
اینجا مرکزی است که در آن برای بهبودی زنان مراجع تلاش شده، با آنان همدلی و همفکری میشود تا امید به آنان بازگردد و راه زندگی را در میان ناملایماتی که گاه در به وجود آمدن آنها نقشی نداشتهاند، بیابند، بتوانند رشد کنند و در آینده با امید به پروردگار در کاهش آسیبها و افزایش آگاهی در محله و جامعه نقشی داشته باشند.
مؤسسه خیریه مهرطه
در شرح فعالیتهای این موسسه در سایت آن آمده است:
مؤسسه مهرطه موسسهای غیرانتفاعی، غیردولتی و غیرسیاسی است که درسال 1381 با هدف نگهداری شبانهروزی از دختران بیسرپرست شروع بکارکرده است. اکنون تعداد دختران مهرطه 25 نفر است که در دوره سنی 5 تا 24 سال در یک خانه مجهز در تهران زندگی میکنند.
این مؤسسه به ارائه خدمات مشاوره و مددکاری به این دختران پرداخته و از طریق بهزیستی و اداره کل سرپرستی اقدام به پذیرش دختران بدسرپرست و بیسرپست میکند.
(در همین زمینه: وقتی که خانه برای دختران ناامن میشود)
سازمان دفاع از قربانیان خشونت
سازمان دفاع از قربانیان خشونت تشکلی غیردولتی، غیرسیاسی و غیرانتفاعی دارای مقام مشورتی خاص با شورای اقتصادی اجتماعی ملل متحد است که فعالیت خود را در سال 1367 آغاز کرده است. در همین راستا این سازمان به برگزاری برنامهها و کارگاههای آموزشی و پژوهشی در حوزه خشونت و مقابله با آن در تمامی عرصهها و بالاخص در حوزه زنان طی سالها پرداخته است.
مطابق اطلاعات مندرج در سایت این سازمان، سازمان دفاع از قربانيان خشونت تعهدات میثاق اخلاقی خود را در چارچوب ذیل خلاصه میکند:
1. احترام به ارز شهاي والاي بشري،
2. احترام به حاکميت قانون و پايبندي به ارزشها، اصول اخلاقي و قوانين کشور،
3. احترام به منافع ملي و پرهيز از ورود به دستهبنديهاي سياسي،
4. احترام به مقام و شأن انسان و به رسميت شناختن حقوق فردي و احترام به منافع عموم جامعه،
5. اعتقاد به عدالت، برابري و رعايت حقوق همگان)به ويژه زنان و کودکان(،
6. اعتقاد به مسئوليتپذيري، شفافيت، پاسخگويي، صداقت و تقوي،
7. پذيرش تکثر و ترويج خلاقيت،
8. احترام به دانش، صلاحيت و تجربه افراد،
9. پذيرش ايدهها، افکار، پيشنهادات و انتقادات سازنده،
10. تعهد به وحدت و همکاري جمعي،
11. ترويج روحيه خدمتگذاري و فعاليت داوطلبانه،
12. ترويج و توسعه فرهنگ نفي خشونت
همچنین در راه رسيدن به هدف خود که تالش و گسترش فرهنگ حقوق بشري و دفاع از قربانيان خشونت است، با بهرهگيري از روشهاي زير سازمان قصد رسیدن به اهداف خود را دارد:
1. برگزاري سمينارها، سخنرانيها و کارگاههاي آموزشي، با هدف آگاهسازي و ارتقاء سطح فرهنگ جامعه، تدوين مقالات و پژوهش و تحقيق در اين زمينه،
2. حمايت و دفاع از حقوق قربانيان خشونت و آسيبديدگان اجتماعي،
3. ترويج و توسعه فرهنگ نفي خشونت در اشکال مختلف،
4. خدمات مشورتي در خصوص توانبخشي آسيبديدگان اجتماعي حاصل از اعمال خشونت و در صورت لزوم معرفي آنها به مراکز ذيربط جهت برخورداري از اين نوع خدمات،
5. برقراري و تسهيل ارتباط با سازمانهاي هم هدف ملي، منطقهاي و بينالمللي و فراهم نمودن امکان تبادل نظر و انتقال دانش و تجربيات.
برنامهها و کارگاههای آموزشی این سازمان طی سالهای اخیر در رابطه با مقابله با خشونت علیه زنان و تحکیم بنیاد خانواده شامل موضوعاتی چون "طرح تحكيم بنيان خانواده و پيشگيرى از خشونت"، دوره آموزشى"زوجدرمانى مبتنى بر هيجان"، کارگاه آموزشی "گرایشات بهنجار و نابهنجار زناشویی" و ... بودهاند.
سازمان دفاع از قربانيان خشونت در قالب 4 معاونت به فعالیت میپردازد که شامل: معاونت پژوهش و آموزش، معاونت امور بي المل، معاونت ارتباطات، و معاونت توانبخشي است.