توافق هسته‌ای در آستانه فروپاشی؟
اگر دیپلماسی مذاکرات ایران و آمریکا بر سر احیای برجام شکست بخورد، هر دو طرف زیان بسیاری خواهند دید.
برای جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا، بازگرداندن توافق هسته‌ای 2015، با امید محدودکردن دوباره برنامه هسته‌ای تهران، هدفی برتر و مهم است. همچنین برای بایدن حیاتی است که روابط آسیب‌دیده آمریکا با متحدان اروپایی –مذاکره‌کنندگان اصلی توافق اولیه – را احیا کند.
مشاوران بایدن بی‌هیچ پنهان‌کاری نگران این هستند که ایرانی‌ها از روند کنونی چنان درس‌هایی بگیرند که در آینده نزدیک و حتی در پاییز سال جاری، امکان بازگشت به توافق پیشین وجود نداشته باشد.
سال‌ها، ابراهیم رئیسی از حامیان «اقتصاد مقاومتی» بوده است. اما او، در طول مبارزات انتخاباتی، نشان داد که مایل به ازسرگیری برجام است، شاید به این دلیل که تحت فشار بود تا نشان بدهد، برخلاف اسلافش، مهارت و پشتکار لازم برای رهایی از تحریم‌های آمریکا را دارد. اکنون تنگناهای اقتصادی – که با موج پنجم کروناویروس و کمبود آب ناشی از سوءمدیریت دولتی تشدید شده‌اند– برخی اعتراضات خشونت‌آمیز را به‌همراه داشته است.
رئیس‌جمهوری جدید حرف آخر را درباره احیا یا عدم احیای برجام نخواهد زد. قضاوت نهایی هنوز به رهبر عالی ایران، آیت‌الله علی خامنه‌ای، بستگی دارد. وی روز چهارشنبه مطالبه‌ا‌ی کلیدی را تکرار کرد: اینکه ایالات متحده تضمین بدهد که بار دیگر، همانند آنچه ترامپ انجام داد، از توافق خارج نخواهد شد.
با این حال، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا و راب مالی، نماینده ویژه وزارت امور خارجه ایالات متحده در امور ایران، گفته‌اند که در یک دموکراسی راهی برای بستن دستان رئیس‌جمهوری آتی وجود ندارد و بهترین راه برای حفظ توافق این است که نشان داده شود توافق مورد نظر برای هر دو طرف کارایی دارد. اما ایرانی‌ها حتی در میان برخی از متحدان اروپایی آمریکا موافقانی برای این مطالبه کلیدی‌شان یافته‌اند، به‌ویژه در میان آنهایی که هراس دارند بایدن به دور دوم ریاست‌جمهوری نرسد یا اشخاصی شبیه دونالد ترامپ بار دیگر رئیس‌جمهوری آمریکا بشوند و توافق بار دیگر کنار گذاشته شود. یکی از دیپلمات‌های مشارکت‌کننده در مذاکرات احیای برجام گفت: «اگر این اتفاق یک بار افتاده، ممکن است بار دیگر هم رخ دهد».
هم‌زمان، آنچه در تأسیسات نطنز و لابراتوارهای پژوهشی کوچک اکناف کشور در حال جریان است، ایالات متحده را نگران کرده است. مهم‌ترین مسئله این است که ایران تولید سوخت هسته‌ای‌اش را در دو سال گذشته افزایش داده و اکنون در مقایسه با زمان خروج ترامپ از برجام، سوخت خیلی بیشتری دارد. در آن هنگام، ترامپ مدعی شد که ایران به میز مذاکرات بازخواهد گشت و توافق تازه را با التماس درخواست خواهد کرد، چیزی که تاکنون اتفاق نیفتاده است.
مقامات می‌گویند آنچه بیش از همه نگران‌کننده است، دانش چشمگیری است که ایران به طور مداوم با ساخت سانتریفیوژهای پیشرفته و آزمایش غنی‌سازی 60درصدی اورانیوم به دست می‌آورد، درجه‌ای از خلوص اورانیوم که فاصله‌ای بسیار ناچیز با درجه خلوص اورانیوم مورد نیاز برای تسلیحات هسته‌ای دارد.
یک مقام ارشد ایرانی گفت: «هرچه زمان اجرائی‌شدن برجام بیشتر به تعویق بیفتد، ما دانش بیشتری به‌دست خواهیم آورد. اگر آمریکا نگران است، بهتر است هرچه زودتر به توافق بازگردد». در سال 2015، دولت باراک اوباما اعلام کرد اگر ایران بخواهد سوخت لازم برای بمب هسته‌ای را تولید کند – زمان گریز هسته‌ای – دست‌کم یک سال طول خواهد کشید. مقامات می‌گویند، این زمان اکنون به چند ماه کاهش یافته است.
علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران، می‌گوید ایالات متحده هنوز فضا برای رفع برخی تحریم‌های دیگر دارد، از جمله تحریم‌های اعمال‌شده علیه وابستگان نزدیک آیت‌الله خامنه‌ای و برخی از اعضای سپاه پاسداران. به گفته واعظ، پافشاری ایران بر اینکه دولت بایدن باید تعهد بدهد که تحریم‌ها را از سر نخواهد گرفت تا حدی قابل فهم است. واعظ می‌گوید بدون چنین تعهدی بانک‌ها و سایر کسب‌وکارهای خارجی ریسک سرمایه‌گذاری در ایران را نخواهند پذیرفت و بنابراین تهران هرگز به منافع اقتصادی نوید داده‌شده دست نخواهد یافت. اما دولت بایدن می‌داند به هر توافقی که با ایران دست یابد به مشکلی سیاسی در واشنگتن تبدیل خواهد شد. در 2015، تمام جمهوری‌خواهان و شمار چشمگیری از دموکرات‌های ذی‌نفوذ با توافق اولیه مخالفت کردند. به گفته مقامات، به همین دلیل آمریکایی‌ها نمی‌توانند تهدید «بازگشت به تحریم‌ها» در صورت عدم پایبندی ایران به تعهداتش را رها کنند. واعظ گفت: «مسئله این است که عملا آمریکا نمی‌تواند خود را از ابزار قدرتمندی محروم کند که در جعبه ابزار سیاست‌مداری‌اش دارد».
همچنین با ادامه مذاکرات، دولت آمریکا با واقعیت دیگری روبه‌رو می‌شود: برای نخستین بار در سال‌های اخیر، بازرسان بین‌المللی آگاهی اندکی از رویدادهای تأسیسات زیرزمینی نطنز دارند. تیم‌های بازرسی از ورود به بسیاری از تأسیسات منع شده‌اند، تأسیساتی که قبلا بازدید منظم از آنها داشتند و سطح غنی‌سازی و هر گرم از مواد تولیدشده در آنها را اندازه‌گیری می‌کردند.
ایرانی‌ها می‌گویند با احیای توافق دسترسی به تأسیسات نیز از سر گرفته خواهد شد، اما هیچ تضمینی وجود ندارد که دسترسی بازرسان به سطح قبلی بازگردد. یک ماه قبل، بلینکن نسبت به لغو این تعهدات ایران هشدار داد و گفت این اقدام «بسیار نگران‌کننده است و مسئله باید حل شود». اما ایرانی‌ها این هشدار را نادیده گرفتند.
