بازگشت پرنده کمیاب به ایران: از شبگرد مصری بیابان‌ها چه می‌دانیم؟ +عکس

در روزهای اخیر، خبر شادی‌آوری در میان علاقه‌مندان به طبیعت و پرنده‌نگری ایران منتشر شد: پرنده شبگرد مصری (Caprimulgus aegyptius)، یکی از گونه‌های مهاجر نادر، پس از حدود ۶۰ سال غیبت، بار دیگر در استان گیلان مشاهده شده است.

به گزارش فرارو، این رویداد همزمان با روز جهانی پرندگان مهاجر رخ داد و نشان‌دهنده سلامت نسبی زیستگاه‌های طبیعی گیلان برای گونه‌های حساس است. اما شبگرد مصری دقیقاً چه پرنده‌ای است؟

طبقه‌بندی و نام‌شناسی

شبگرد مصری، با نام علمی Caprimulgus aegyptius، از خانواده شب‌گردها (Caprimulgidae) و راسته مرغ‌سانان (Caprimulgiformes) است. این نام "مصری" به دلیل پراکندگی اصلی آن در شمال آفریقا، به ویژه مصر، انتخاب شده، هرچند در جنوب غرب آسیا نیز یافت می‌شود. در زبان پارسی، گاهی به آن "شبگرد دشتی" نیز گفته می‌شود، که به عادت زندگی آن در مناطق باز و خشک اشاره دارد. این گونه از سال ۱۷۵۸ توسط کارل لینه، زیست‌شناس سوئدی، توصیف شده و جزو پرندگان کوچک‌جثه شب‌زی محسوب می‌شود.

ظاهر فیزیکی و ویژگی‌های ظاهری

شبگرد مصری پرنده‌ای متوسط تا کوچک است با طول بدنی حدود ۲۵ سانتی‌متر و وزنی بین ۶۰ تا ۸۰ گرم. رنگ پر و بال آن بسیار کم‌رنگ و خاکی-شنی است، که آن را از شبگرد معمولی (Caprimulgus europaeus) متمایز می‌کند – پرهای آن به رنگ‌های بژ، خاکستری روشن و قهوه‌ای کم‌رنگ با الگوهای موج‌دار برای استتار کامل در محیط بیابانی طراحی شده.

چشمان بزرگ و سیاه‌رنگ آن، که برای شکار در تاریکی شب تکامل یافته، و منقار کوتاه و پهن با ریشک‌های حساس برای گرفتن حشرات، از ویژگی‌های برجسته آن است. بال‌های بلند و دم متوسط آن در پرواز، صدایی نرم و بالدار تولید می‌کند، که شبیه به "پرش" در هوا است. نرها و ماده‌ها از نظر ظاهری مشابه‌اند، اما در فصل جفت‌گیری، نرها با صداهای خاص خود جلب توجه می‌کنند.

زیستگاه و پراکندگی جغرافیایی

این پرنده عمدتاً در بیابان‌های شنی و نیمه‌خشک شمال آفریقا (مانند مصر، لیبی، الجزایر) و جنوب غرب آسیا (از عربستان سعودی تا ایران و پاکستان) لانه می‌سازد. ترجیح می‌دهد در مناطق باز با پوشش گیاهی پراکنده، مانند دشت‌های شنی، تپه‌های شنی یا حاشیه بیابان‌ها زندگی کند، و اغلب نزدیک منابع آب محدود یافت می‌شود.

شبگرد مصری پرنده‌ای مهاجر است: تابستان‌ها در مناطق شمالی (مانند ایران) می‌گذراند و زمستان‌ها به آفریقای گرمسیری (سودان، اتیوپی) مهاجرت می‌کند. در ایران، مشاهده آن نادر است و آخرین ثبت رسمی در گیلان به دهه ۱۳۴۰ شمسی بازمی‌گردد. مشاهده اخیر در مناطق باز گیلان، مانند دشت‌های نزدیک خزر، نشان‌دهنده مسیر مهاجرتی آن از طریق خاورمیانه است.

رفتار، تغذیه و تولیدمثل

مانند دیگر شب‌گردها، این پرنده شب‌زی و غروب‌زی است و روزها را در حالت استراحت و استتار روی زمین می‌گذراند – الگوی پرهایش چنان با شن و ماسه هم‌خوانی دارد که تشخیص آن از فاصله نزدیک دشوار است. رژیم غذایی آن عمدتاً حشرات پرنده، مانند سوسک‌ها، پروانه‌ها و ملخ‌ها است که در پرواز شکار می‌کند. پرواز آن نرم و موج‌دار است و صداهای "چیر-چیر" یا زمزمه‌مانند برای ارتباط استفاده می‌شود.

لانه‌سازی آن ساده است: بدون ساختار، تخم‌ها (معمولاً ۲ عدد) مستقیماً روی شن یا خاک گذاشته می‌شود. فصل تولیدمثل در بهار و تابستان رخ می‌دهد، و هر دو والد در جوجه‌کشی (۲۱-۲۴ روز) و تغذیه جوجه‌ها شرکت دارند. جوجه‌ها پس از ۲۰-۳۰ روز پرواز می‌کنند.

وضعیت حفاظتی و تهدیدها

طبق ارزیابی اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، شبگرد مصری در وضعیت "کم‌ترین نگرانی" (Least Concern) قرار دارد، زیرا پراکندگی وسیع و جمعیت نسبتاً پایداری دارد. با این حال، تهدیدهایی مانند تخریب زیستگاه به دلیل توسعه شهری، کشاورزی و گردشگری در بیابان‌ها، و شکار غیرقانونی، جمعیت محلی آن را کاهش داده است. در ایران، به عنوان گونه مهاجر نادر، تحت حفاظت قوانین محیط زیست قرار دارد و مشاهده اخیر می‌تواند به مطالعات بیشتر کمک کند.

اهمیت مشاهده اخیر در گیلان

این بازگشت پس از ۶۰ سال، نه تنها یک رویداد هیجان‌انگیز برای پرنده‌نگران است، بلکه هشداری برای حفظ تنوع زیستی است. گیلان با دشت‌های مرطوب و مهاجرپذیر خود، می‌تواند پلی برای گونه‌های بیابانی مانند شبگرد مصری باشد. کارشناسان محیط زیست تأکید دارند که حفاظت از مناطق طبیعی، مانند پارک‌های ملی، کلید بقای چنین گونه‌هایی است.