این نشانه‌ها می‌گوید زلزله تهران جدی‌است

این درحالی است که گسل شمال تهران (شکل های 1 تا 3) با جابه جا کردن نهشته های کواترنر در ناحیه شمالی تهران همراه بوده است و آخرین بررسی های دیرینه لرزه شناسی گویای لرزه زا بودن آن حتی در مدت زمان عهد حاضر - هولوسن - بوده است. جمعیت تهران نیز در 50 سال اخیر به بیش از 10 برابر افزایش پیدا کرده به نحوی که امروزه جمعیت تهران بزرگ در حدود 13 میلیون نفر برآورد می شود.

از آنجا که گسل شمال تهران از ناحیه شهری کل مناطق شمالی شهرتهران و در ادامه از پهنه مسکونی جنوب شهر کرج عبور می کند و هم اکنون بخشهایی از منازل مسکونی بر رو یا در فرادیواره این گسل ساخته شده و یا در مناطق 1، 2، 3و 4و 5و21 و 22 شهرداری تهران در حال ساخت می باشد. همچنین نزدیکی گسل مشاء به ناحیه شمال و شمالشرقی تهران و عبور آن از حدود 36 کیلومتری شمالشرق این شهر در تلاقی با گسل شمال تهران در محل روستای کلان و در نهایت وجود گسلهای ایوانکی، شمال و جنوب ری و کهریزک و خطواره های مهم ساختاری در ناحیه جنوب و جنوب غربی تهران، مشخص می کند که پهنه شهری کنونی در معرض گسیختگی مستقیم گسلش زمین لرزه ای واقع بوده و یا در نزدیکی پهنه های لرزه زا قرار دارند. از سوی دیگر ساخت و ساز در حریم گسلهای فعال در محدوده شهری کرج بزرگ، مارلیک، ماهدشت نیز در حال انجام است.

شکل 1 - نقشه گسلهای گستره تهران

شکل 2: اثر سطحی گسل شمال تهران در پای دامنه های شمالی تهران

شکل 3: عکس هوائی گسل شمال تهران و موقعیت روستای کن در نزدیکی اثر سطحی گسل شمال تهران در عکس هوایی گرفته شده در سال 1334.

تصویر گوکل مپ از همان محدود در شمال غربی تهران، به توسعه شهرسازی در طی 63 سال گذشته (در مقایسه با شکل بالا) و محدوده شمال غربی تهران به سرعت در حال توسعه است توجه شود.

1- موقعیت تهران از دید چشمه های لرزه زا:

از نظر موقعیت، نمی توان کلانشهر تهران از محل گسلهای لرزه زا دور کرد. از گسله شمال تهران با طول تقريبي 100 كيلومتر، گسلي فعال است که متوسط دوره بازگشت زلزله‌هاي روي اين گسل حدود 3500 سال است. چنانکه نابودی تمدن قیطریه در 1000 تا 1200 سال قبل از میلاد (بر اساس حفاری های باستانشناختی دهه 40 در محدوده پارک قیطریه) به رخداد زمینلرزه مربوط باشد، به باور نگارنده چه بسا بتوان رخداد زلزله مزبور را در اثر فعال شدن گسل شمال تهران در 3200 سال قبل دانست . ممكن است زلزله‌ 1177(شرق بویین زهرا-اشتهارد) ناشي از فعاليت اين سامانه گسلی بوده باشد. دیرینه لرزه شناسی روی این گسله -در منطقه ورداورد در نزدیکی کرج-نشان می دهد که زمینلرزه باستانی در حدود 3000 سال قبل در اثر جنیایی این گسل رخ داده است. با توجه به روابط تجربي موجود و لحاظ كردن طول آن، گسل شمال تهران توان ایجاد زمینلرزه های با بزرگای بیش از 7 را دارد. بر اساس شواهد ریخت زمینساختی از وقوع زمین لغزش های بزرگ (در شمال و شمالغرب تهران) روی این گسله می توان رخداد زمینلرزه های گذشته - و در نتیجه توان لرزه زایی- با بزرگای 7.5 را نیز برای آن لحاظ نمود.

2- گسله مشاء با طولي بيش از 180 كيلومتر از ناحيه شمال شرقي تهران و شمال كوههاي توچال مي‌گذرد و در غرب به گسل طالقان مي‌پيوندد. وجود محل تلاقی دو گسل مشاء و شمال تهران در روستای کلان در شمال شرق سد لتیان از نکات بسیار مهم در تعیین محدود با خطر بالا از دید لرزه زمینساختی است. به نظر می رسد که زمینلرزه 1830 دماوند، شمیرانات- که درپایان زمان حکومت فتعلیشاه قاجاررخ داد- آخرین رخداد لرزه با بزرگای بیش از 7 مرتبط با این گسل باشد. نزدیکترین فاصله این گسل با شمال شرق تهران، محل روستای کلان است (در حدود 35 کیلومتری تهران پارس) که در همین محل تلاقی گسل مشا با گسل شمال تهران هم رخ می دهد، و به واسطه همین تلاقی یک پتانسیل خطر مهم برای شمال تهران محسوب می شود.

2) پهنه گسله ایوانکی/ گسل ري در جنوب ، جنوب شرق شهر تهران واقع شده است. سه شاخه گسلي شمال ري، جنوب ري و كهريزك با فواصل اندكي از يكديگر قرار گرفته است. مطالعات مختلف بيانگر دوره بازگشت حدود 3000 سال براي اين گسله و توانايي ايجاد زلزله‌اي با بزرگاي حداكثر 7.5 است. محتمل است که زلزله 855 میلادی در اثر فعال شدن پهنه گسله ایوانکی رخ داده باشد.

3) گسل پیشوا در کنار شهر پیشوای ورامین قرارگرفته است. این شهر و کل محدوده ورامین و ری در زلزله سال 785 ه.ق. (1384 میلادی) در زمان خلافت واثق دوم عباسی و همزمان با حمله تیمور لنگ ، در اثر فعال شدن گسل پیشواویران شد.

ويژگي هاي گسل فعال

در بررسيهاي نو زمينساختي براي محدوديت در استفاده از واژه هاي جنبا يا فعال براي عناصرساختاري، نشانه ها و مشاهدات چندي بايستي مورد ملاک قرار گيرد.گسل هايي که داراي يک يا چند ويژگي زير باشند، گسل هاي جنبا يا گسل هاي توانمند به حساب مي آيند:

1. گسلش سطحي در رسوبات کواترنر پسين وجود داشته و يا نشانه هايي مبني برحرکت آنها براي يکبار در طي 35 هزار سال پيش و يا حداقل دوبار در طي 500 هزار سال اخير در دست است.
2. کانون يابي زمين لرزه هاي بزرگ با خطاي کم در سده بيستم در نقطه اي از درازاي گسل هاي راستالغز ، فراديواره ، گسله هاي فشاري و يا کششي 
3. رويداد زمين لرزه هاي تاريخي و مهم (پيش از سده بيستم) در بخشي از درازاي گسل.
4. مشاهده ديواره گسل هاي جنبا در روي زمين که براثر فرسايش از ميان نرفته باشد. در واقع اختلاف سطح ايجاد شده ناشي از حرکت گسله در اثر فرسايش محو نشده باشد.
5. رويداد خردلرزه اي زياد، همبستر با سطح گسل که به وسيله شبکه کامل و بسته لرزه نگاري محلي با خطاي کم رومرکز و کانون ژرفي و زمان گيري يکنواخت برداشت مي شود. در واقع نقطه اي از گسله منطبق با کانون سطحي زمين لرزه ثبت شده و مهمي باشد که کانون آن با خطاي کمي محاسبه شده است.
6. همبستگي زمين ساختي يک گسل با گسل شناخته شده جنبا که به سبب جنبش آن در گسل مجاور نيز جنبش روي دهد.
7. آژانس حفاظت محيط زيست ايالات متحده در سال 1981، گسلي که در 10 هزار سال اخير حداقل يک فعاليت داشته باشد را فعال درنظر مي گيرد، در صورتي که کميسيون استاندارد ايالات متحده در سال 1982 گسل فعال را با يک حرکت تا 35 هزار سال قبل و يا حداقل دو جنبش يا بيشتر در 500 هزار سال پيش معرفي مي کند.
8. در امتداد گسله لرزشهاي خفيف ولي فراوان که رويداد آنها تنها از طريق لرزه نگاري در محل شناسايي مي شود، رخ دهد.
بنابراين، هرچند تاکنون تعريف فراگيري براي شناخت گسل هاي فعال ارائه نگرديده، ولي از ديدگاه مهندسي، گسلي جنبا در نظر گرفته مي شود که در بازه زماني هولوسن (10 هزار سال قبل) جابه جايي داشته و در يکصد سال آينده نيز استعداد و پتانسيل فعاليت داشته باشد . بر اساس این تعریف ها گسل شمال تهران و همچنین گسل ایوانکی، گسل پیشوا، گسل کهریزک، و گسل مشا از گسلهای مشخصا فعال در پیرامون تهران هستند 
انتظار مي رود چنين گسل هايي در آينده نيز دچار جابه جاشدگي نسبي شده و در هر گونه سازه اي که بر روي آنها قرار گيرد، برش ايجاد نمايد. درنتيجه شناخت دقيق و کامل گسل ها، به ويژه گسل هاي کواترنري، گام نخست در راه بررسي لرزه زمين ساخت، خطر زمين لرزه و گسلش در هر منطقه مي باشد. ارزيابي ریسک لرزه اي مستلزم يک دانش کامل از گسل هاي لرزه زا، در گستره مورد بررسي است.

انتخاب محل دیگری برای پایتخت ایران، برای مناسب سازی شهر تهران به عنوان یک سکونتگاه شهری مدرن

یکی از راههای مناسب سازی شهر تهران برای مناسب سازی شهر به عنوان شهری با ریسک کمتر زلزله، انتخاب محل و ساخت پایتخت جدیدی برای ایران است. ملاحظات گوناگون جاهاي گوناگوني از ايران كمتر از خطرهاي طبيعي نظير زلزله و سيل هستند و منابع طبيعي قابل استفاده صحيح بيشتر در دسترس است - به ويژه در پهنه نوار سنندج - سيرجان (مثلا ناحيه اي در نزديكي گلپايگان يا ملاير ) مي توان ناحيه اي را كه از نظر دسترسي، آب و هوا، آب زيرزميني، امنيت و آسايش براي نسلهاي بعدي مناسب باشد انتخاب نمود. اين شهر جديد بايد مركز اداري و حكومتي و همچنين مركز علم و فناوري هاي پيشرفته و شايسته مركزيت براي غرب آسيا در آينده باشد. با ایجاد این پایتخت جدید کاهش جمعیت و سپس ایجاد ثبات در جمعیت کلانشهر تهران به عنوان یک راهبرد کاهش ریسک باید مورد توجه قرار گیرد.

ایجاد فضای سبز در منطق با ریسک بالا در جهت کاهش ریسک و توسعه پایدار در آینده

در شهر كنوني تهران ضمن عدم رعايت استانداردهاي اوليه زيست محيطي نظير فضاي سبز و پاكي هوا (كه در هر دو با توسعه شهر عملاً در جهت كاهش شاخصهاي پيش رفته‌ايم)، با ساخت و ساز بيشتر، ضمن رشد اقتصادي متمركز در پايتخت، توسعه¬اي به شدت ناپايدار رخ داده است. هنگامي كه درشمال شهر تهران در محدوده منابع طبيعي حاشيه (سابق) شهر تهران، در سوهانك، دارآباد، نياوران، دربند، فرح زاد و كن آپارتمان، مجتمع و شهرك ايجاد شده، ضمن اينكه به حريم منابع طبيعي جنوب البرز تجاوز شده است، مي¬توان بارزترين جنبه¬هاي ناپايداري توسعه را مشاهده نمود. (چنين مسائلي امروزه در شمال ولنجك و در نزديكي تله كابيت توجال، شمال سعادت آباد، سوهانك، ميني سيتي، شمال دربند، محله امام زاده قاسم، شمال نياوران، شهرك نفت در شمال پونك و فرحزاد و شهرك جديد ايجاد شده در ناحيه شمال روستاي سابق كن در شمال تهران ديده مي شود. در تهران آینده باید در جهت توسعه پایدار با کاهش ریسک در منطق یاد شده برای توسعه و تخصیص فضای ساخته شده به فضای سبز و پارک ها حرکت شود. این کار در فرانسه و در شهر پاریس با توسعه پشته سبز ( La Coullé Verte ) برای محل عبور تاسیسات حساس در فضای شهری سالهاست که رعایت می شود.

بر پایه آمار جمعیت برآورد شده در مناطق بیست و دو گانه شهر تهران در پایان سال 1395 جمعیت شهر تهران 8.9 (هشت میلیون و نهصد هزار نفر) (در شب ها) بود. جمعیت ساکن بر روی پهنه گسله در مناطق 1، 2، 3، 4، 6، 21 و 22 در شمال تهران 2.1 (دو میلیون و یکصد هزار نفر) و در مناطق 18 و 19 و 20 در جنوب تهران یک (یک میلیون نفر) است. بنابراین در شمال و جنوب تهران جمعا 3.1 (سه میلیون و یکشصد هزار نفر) روی پهنه های گسل های فعال زندگی می کنند. البته این تنها ریسک مرتبط با زلزله برای شهر تهران نیست و فقط برآوردی از جمعیت ساکن در "پهنه های گسله در شمال و جنوب و شهر" را در پایان سال 95نشان می دهد. بدیهی است، موضوع تراکم بالای جمعیت و بافت فرسوده به ویژه در مناطق12، 14، 15، 16 و 17 تهران (که در آنها در پایان سال 95 برآورد می شود جمعا 2.2 - دو میلیون و دویست هزار نفر رندگی کنند) خود مساله ای جداگانه است. جنبش شدید در محدوده پهنه گسل و در بافتهای فرسوده مساله جمعا 59.9% (حدود 60%) جمعیت تهران را شامل می شود. مرور اولیه همین آمار نشان از آسیب پذیری بسیار بالای شهر تهران برپایه آمار جمعیت شب هنگام خود دارد. توجه کنیم که در طی روز حدود 4 تا چهار و نیم میلیون جمعیت برای کار به داخل شهر تهران می آیند (حدود 52% اضافه بار جمعیت در طی روز!) و در هر نوع سانحه در طول روز باید این جمعیت اضافه را به عنوان افزایش آسیب پذیری شهر تهران در چنین شرایطی در نظر گرفت. جمعیت تهران طی 75 سال گذشته از 550 هزار نفر به 9 میلیون نفر افزایش و شهر در پهنه های فعال گسلی گسترش یافته است. به طوری که در حال حاضر با در نظر گرفتن بافت فرسوده و ساخت و ساز روی پهنه های گسلی، حدود 45 درصد جمعیت شهر در محدوده ریسک بالا زندگی می کنند. همچنین گسترش حاشیه نشینی و کیفیت پایین ساخت و ساز در مناطق حاشیه ای مخاطره ای قابل توجه برای کلان شهرهای کشور محسوب می شود.

لرزه خیزی اخیر تهران

زمینلرزه ای با بزرگای 5.2 در غرب استان تهران ، در ساعت 23:27 چهارشنبه 29-9-96 متاسفانه موجب 2 نفر کشته و حدود 30 مجروح و هراس و اضطراب حدود یک چهارم جمعیت کشور شد. کانون زلزله در نزدیکی مهمترین پهنه جمعیتی کشور قرار داشت. بلافاصله بعد از رخداد زمینلرزه 29 آذر اظها نظر های مختلفی مبنی بر تبعات رخداد چهار شنبه شب و تلاش برای ارزیابی احتمال یک رخداد بعدی آغاز شد. ارزیابی های نگارنده نشان داد که گسل مسبب این خرداد گسل ماهدشت-جنوب کرج است و با سازو کاری امتداد لغز و در ژرفای حدود 15 کیلومتر گسیخته شده است. سازو کار آن مشابه سازو کار گسل شمال تهران (که قطعه گسل مجاور شرقی آن است) و گسل جنوب اشتهارد و گسل ایپک است که به ترتیب در سوی غربی آن قرا دارند بعد از رویداد زمینلرزه با بزرگا 5.2 سطح تغییرات تنش در دو سوی شرقی و غری گسل یاد شده بالاتر رفته و افزایش تنش در حد 5 بار (5 اتمسفر) در دو سوی گسل ماهدشت - جنوب کرج بر روی انتهای غربی گسل شمال تهران و انتهای شرقی گسل شمال اشتهارد مشاهده شد.

بنابراین اگر گسل های مجاور در وضعیت گسیختگی و آماده به جنبایی باشند، این تغییرات تنش می تواند به القای رخداد زمینلرزه مهمی با بزرگای تا حدود حداکثر 7.5 در آنها بیانجامد. رخداد زلزله های متوالی بعد از رویداد های متوسط (با بزرگای 5) را می توان در زلزله های 16 و 17 اردیبهشت 1309 سلماس، 9 و 10 شهریور 1347 دشت بیاض و فردوس درایران، 26 مرداد 1378 ایزمیت و 24 آبان 1378 دوزجه ترکیه ، 29 شهریور 1378 چی چی تایوان ، 14 و 28 مرداد 82 (با بزرگای متوسط) و سپس 5 دیماه 1382 بم ، و 26 مرداد 1393 مورموری ایلام و 5 اردبهشت 1394 تپال ومثالهای متعدد دیگر نشان داد.. لازم به یاد آوری است که گسیخته شدن یک گسل فعال که مدتی در سکوت و نبود لرزه ای به سر برده است، قبلا نیز تجربه شده، مثلا می توان به زلزله 10 اکتبر 1980 الاصنام الچزایر اشاره نمود که تیمی فرانسوی-الجزایری از یک سال قبل بر روی گسل الاصنام مشغول برداشت میدانی با شبکه لرزه نگاری بود و حتی یک زمینلرزه از این زمینلرزه در بازه یک ساله یاد شده ثبت نشد تا اینکه در ساعت یک و بیست و پنج دقیقه بعد از ظهر دهم اکتبر 1980 زمینلرزه ای با بزرگای 7.2 موجب حدود 5000 کشته و 9000 مجروح شد.

در روز 25 دیماه 96 زمینلرزه ای با بزرگای 4.6 در فیروزکوه و در 20 بهمن 96 در شمال پاکدشت با بزرگای 3.6 رخ داد و هر دو نشان از لرزه خیزی شرق استان تهران داشت. در تاریخ 12 فروردین 97 نیز زمینلرزه ای با بزرگای 4.3 در شمال ایوانکی در جنوب شرق استان تهران و در 13 فروردین زلزله با بزرگای 2.7 در بوئین زهرا در غرب تهران رخ داد. در طی روزهای 16 تا 18 فروردین 97 نیز زلزله هایی با بزرگای 2 تا 3 در منطقه اشتهارد و جنوب کرج ثبت شده اند. این شواهد نشانگر دنباله دار بودن مساله لرزه خیزی و جدی بودن خطر و ریسک زلزله در تهران است و مشخص است که با دستورالعمل های دفعی و ناگهانی و موقت نمی توان این برای کاهش ریسک زلزله اقدام جدی در محدوده تهران انجام داد. ولی واقعیت مهم آن است که بر پایه پتانسیل موجود رخداد زمینلرزه برنامه های منظم برای کاهش ریسک و مدیریت بحران بلافاصله و برای کوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت عملیاتی گردد.

مهدی زارع